"iqtisodiyot va menejment "

2.2. Zamonaviy korxonalar tasnifi. 
Zamonaviy korxona-mustaqil xo`jalik yurituvchi sub`yekt bo`lib, bu 
korxonalarning ishlab chiqarish vositalari va boshqa mulklari rejali iqtisodiyot 
davrida bo’lganidek faqat davlatning o`zigagina tegishli bo`lmaydi.
Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida zamonaviy korxonalar davlat va 
xususuy korxonalar shaklida bo’ladi.
Korxonalarning muhim xususiyatlari ularning qaysi tarmoqqa qarashliligi; 
hajmi; ishlab chiqarishning turli jabhalarini qamrab olganligi; ixtisoslashtirish 
darajasi va bir tipdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish miqyosi; ishlab chiqarishni 
tashkillashtirish usuli hamda uni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; tashkiliy-
huquqiy shakllarini prognozlashtirishga bog’liq bo`ladi. 
Korxonalar qaysi tarmoqqa qarashliligiga ko`ra ishlab chiqarish va noishlab 
chiqarish (mashinasozlik, ko’mir qazib chiqarish, sug’urta va hokazo) sohalariga 
mansub bo`lishi mumkin. 
Ishlab chiqarilayotgan maqsulot turi va ko`rinishiga ko`ra, korxonalar sanoat, 
qishloq xo`jaligi, transport, moliya-kredit va boshqalarga bo`linadi. 
Texnologik umumiyligiga ko`ra, korxonalar ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz, 
kimyoviy yoki mexanik jarayonlarning ustunligi asosida yurituvchilarga bo`linadi. 
Tayyor mahsulotning maqsadlariga ko`ra barcha korxonalar ikkita katta guruhga 
bo`linadi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar va iste`mol 
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilаr. 
Foydalaniluvchi xom ashyo turiga ko`ra sanoat korxonalari qazib chiqaruvchi va 
qayta ishlovchи korxonalarga taqsimlanadi. 

---

44 
Yil davomida ishlash muddatiga ko`ra korxonalar mavsumiy, yil bo`yi va 
uzliksiz faoliyat yurituvchilargа bo`linadi. 
Korxonalar o`z hajmiga ko`ra yirik, o`rtacha va kichik korxonalarga bo`linadi. 
Korxonalarning hajmi quyidagi ko`rsatkichlarga qarab aniqlanadi: ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotning miqdori, ishlovchilar soni, asosiy fondlar qiymati.
Har bir mamlakatning sanoat quvvati hamda fan-texnika taraqqiyoti va 
iqtisodiyotni modernizatsiyalash ko`rsatkichlarini birinchi o`rinda yirik korxonalar 
belgilab beradi. Shu sababli “kichik” iqtisodiyotni rivojlantirish, ya`ni kichik va o`rta 
korxona hamda mikrofirmalarga keng yo`l ochib berishda yirik korxonalarning o`rni 
va rolini unutmaslik darkor. Chunki bu korxonalarda ishlovchi xodimlar soni katta 
bo`lishdan tashqari, fan-texnika yutuqlarini hayotga tatbiq etish, yuqori sifatli 
mahsulot ishlab chiqarish, mehnatni rag’batlantirish hamda do`stona, sherikchilik 
aloqalarini rivojlantirishga keng imkoniyatlar mavjud. Shu sababli yirik, o`rta va 
kichik korxonalarning optimalligi jamoatchilik ishlab chiqarishi talablari va milliy 
iqtisodiyotning rivojlanish istiqbollaridan kelib chiqqan holda fan va xo`jalik 
amaliyotining eng muhim vazifasi hisoblanadi.
Korxonalar to`g’risida qonunga asosan korxonalar o`z-o`zini mablag’ bilan 
ta`minlash, o`z-o`zini idora qilish tamoyillariga amal qilib, shartnomalar asosida 
mahsulot ishlab chiqaradi va sotadi. Shu maqsadda korxonaga ishchilar jalb qilinib, 
mashina va mexanizmlar, uskunalar, xom ashyo va materiallar bilan ta`minlash 
asosida xo`jalik faoliyati tashkil etiladi. Asosiy jamg’armalarni, oddiy va 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni korxona amalga oshiradi. 
O`zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan ishlab chiqarish tarmog’ida band 
bo’lgan xodimlarning o`rtacha yillik soni 20 kishigacha bo`lgan, xizmat ko`rsatish va 
boshqa noishlab chiqarish sohasidagi xodimlarning o`rtacha yillik soni 10 kishigacha 
bo`lgan hamda ulgurji va chakana savdoda, umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishidan 
oshmagan korxonalar