Iqtisodiyot nazariyasidan reja savollariga javoblar Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. Talab qonuni

5.Narxning shakillanish xususiyatlari.

Narxning mazmuni va vazifalari

Tovarlar qiymati va ularning nafliligi o‘zlarining namoyon bo‘lishini narxda

topadi. Qiymat tovar ishlab chiqaruvchilarni, naflilik esa iste‘molchilarni

rag‘batlantiruvchi, ularni harakatga keltiruvchi kuch sifatida amal qiladi.

Tovarning doimo bir-birini taqozo etadigan, ikki xususiyatga, ya‘ni ma‘lum

bir naflilikka va qiymatga ega ekanligi sababli narx mazmuni turlicha talqin

qilinadi va unga turlicha ta‘rif beriladi. Bunga qo‘shimcha narxning darajasiga

uning o‘zgarishiga turli omillar ta‘sir qiladiki, bu ham masalani to‘g‘ri tushunishni

biroz chigallashtiradi. Masalan, ingliz klassik siyosiy iqtisod maktabi vakillari

g‘oyalarida narxning asosini qiymat tashkil qiladi deyilgan bo‘lsa, marjinalizm

yo‘nalishidagi oqimlar qarashlarida tovar narxining asosini uning nafliligi, aniqroq

aytganda, qo‘shilgan miqdor nafliligi tashkil qiladi deyiladi. Bunda so‘nggi

qo‘shilgan miqdor nafliligiga alohida e‘tibor beriladi. Uchinchi guruh toifadagilar

esa narx talab va taklif asosida tashkil topadi deyishadi. Ularning har biri

o‘zlaricha turli dalillar topib, o‘z g‘oyalarini isbotlashga harakat qiladilar.

Bozor iqtisodiyotida narx butun tizimni harakatga keltiruvchi asosiy

harakatlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘ladi. Tovarlar narxi bozor

mexanizmining asosiy iqtisodiy dastagi hisoblanadi.

Ayni vaqtda ishlab chiqaruvchi va iste‘molchilar (sotuvchi va xaridor)ning,

tadbirkorlar, butun jamiyat va davlatning iqtisodiy manfaatlari narx orqali ruyobga

chiqariladi. Bu narxning mazmuniga turlicha qarashlarni qaror toptiradi. Narxning mazmuniga bu turlicha qarashlardan A.Marshall tomonidan

sintezlashtiriladi.

A.Marshall narxga keyingi naflilik, ishlab chiqarish xarajatlari hamda talab

va taklif nisbatining pulda mujassamlashishi sifatida qaraydi.

U o‘z qarashlarida keyingi qo’shilgan naflilik, ishlab chiqarish xarajatlari,

talab va taklif nazariyasini uyg‘unlashtirib narxning mazmunini ochishga harakat

qiladi. U qiymatning amal qilishini inkor qilib, faqat almashuv qiymatni tan oladi.

Uning fikri bo‘yicha shu almashuv qiymat – narxdir.

A. Marshall fikricha narx – bu tovar va xizmatlarning foydaliligini, ya‘ni

kishilarga naf keltirishini baholash vositasi bo‘lib, tovar birligi uchun to‘lanadigan

pul miqdori bilan o‘lchanadi.

Bunda ikki xil narxni ajratib ko‘rsatishadi.

a) talab narxi. Bu – narx har bir tovar birligining xaridorlarni o‘ziga jalb

qila olish qobiliyatidir, istaklar ko‘paysa u ortadi.

b) taklif narxi – bu tovarning sotuvga kelib tushgan narxidir.

Narx – talab va taklifning muayyan nisbatida, tovar (xizmati)ni ishlab

chiqarishga ketgan iqtisodiy resurs xarajatlari hamda uning nafliligining pul

ko‘rinishida mujassamlatiradi. Raqobatning turli shakllari sharoitida narxning shakllanish

xususiyatlari

Narxning shakllanishida bozordagi talab va taklif nisbati asosiy omil

hisoblanadi. Talab va taklif miqdoriga ishlab chiqaruvchi va iste‘molchining

ta‘sir ko‘rsata olish imkoniyatiga ko‘ra bozordagi raqobatning turli ko‘rinishlari

farqlanadi. Erkin raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchi (yoki sotuvchi) hamda

iste‘molchi (yoki xaridor)larning soni juda ko‘p bo‘lib, ularning ishlab chiqarish

hajmini o‘zgartirish orqali narx shakllanishiga ta‘siri umuman sezilmaydi.