|
Jamoa mulki turlari
Kooperativ mulki
Jamoat va diniy tashkilotlar mulki
Ijara va jamoa korxonalarining mulki
Xo’jalik birlashmalari va shirkat mulki
Aksioner jamiyatlarining mulki
Shaxsiy mulk fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi.
Shaxsiy mulk manbalari:
Ijtimoiy ishlab chiqarishdagi ishtirokidan oladigan daromadlari;
o’z xo’jaligi (oila, dehqon)ni yuritish hisobiga oladigan daromadlar;
aksiyalardan olinadigan dividend;
foizli daromadlar;
shaxsiy tadbirkorlikdan olinadigan daromad;
transfert to’lovlari evaziga kelib tushadigan daromadlar.
Shaxsiy mulk obyektlari:
uy-joylar;
bog’ va dala hovlilar;
transport vositalari;
uy-ro’zg’or va shaxsiy iste’mol buyumlari;
xo’jalik faoliyati hisobiga olinadigan mahsulotlar;
pul jamg’armalari.
Xususiy mulk, ayrim tadbirkorlarga qarashli, yollanma mehnatga, asoslangan va o’z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. Bunda mulkka egalik qilish va uni tasarruf etish huquqi xususiy shaxslarga tegishli bo’ladi.
Aralash mulk, alohida olingan mulk obyektlari va uning natijalarini turli mulkdorlar tomonidan o’zlashtirishni bildiradi.
Mulkchilik munosabati o’zining obyekti va subyektiga ega. Mulkchilik obyekti – bu mulkka aylangan barcha boylik turlari. Unga yer, suv, konlar, o’simlik va hayvonot dunyosi, mashinalar, mashina-uskunalar, imoratlar va inshoatlar, moddiy va madaniy buyumlar, pullar, qimmatli qog’ozlar, mahsulotlar – xizmatlar, tarixiy yodgorliklar, ilmiy – texnikaviy go’yalar, tovar belgilari, tovarlarning o’zi, insonning unumli va ijodiy mehnat qilish qobiliyati kiradi. Mana shu moddiy va nomoddiy ne’matlarni o’zlashtirish yuzasidan mulkiy aloqa shakllanadi. Ne’matlar mulkka aylangandagina o’zlashtiriladi. Mulkchilik subyekti – mulk obyektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlarning ishtirokchilari. Bular jumlasiga davlat, jumruhiyat fuqarolari, jamoalar, ularning uyushmalari, jamoat va diniy tashkilotlar, fuqarolarning oilaviy va boshqa birlashmalari, xalq deputatlarining barcha kengashlari ularning vakil qilgan organlar siymosida, ajnabiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar, boshqa xorijiy yuridik shaxslar va fuqarolar kiradi. Turli yuridik shaxslar va fuqarolar bitta mulkning subyektlari bo’lishi mumkin. Aytilgan subyektlarga qarab o’zlashtirish individual, oilaviy, ijtimoiy-sinfiy, hududiy va umummilliy tus oladi.
Ijtimoiy tabaqalashgan jamiyatda o’zlashtirish uning darajasi va usuliga qarab har xil bo’ladi. O’zlashtirish odatda ikki xil bo’ladi: ishlab chiqarish resurslari, ya’ni vositalarni o’zlashtirish; ishlab chiqarish natijalarini o’zlashtirish. Ishlab chiqarish resurslarini o’zlashtirishda moddiy va mehnat resurslari ishlab chiqarish sohibining mulkiga aylangandan so’ng o’zlashtiriladi. Ishlab chiqarishdagi o’zlashtirish birlamchi. Bu yerda ishlab chiqarishning har ikkala omili ( moddiy va inson omillari ) birikadi, mahsulot va xizmatlar yaratiladi. Mana shu omillarning o’zlashtirilishiga qarab, mehnat natijalariga nisbatan mulk shakllanadi.
Jamiyatda kishilarning mulkiy maqomiga qarab manfaat to’rt guruhga bo’linadi:
Individual manfaat - mulk egasining shaxsan o’ziga tekkan daromadda ifodalanadi;
Korporativ-guruhiy manfaat - mulk egasi bo’lgan jamoaning hamjihatlik bilan o’zlashtiradigan daromadi orqali yuzaga chiqadi;
Umumdavlat manfaati – buni davlat budjeti daromadlari ifodalaydi;
Milliy manfaat – jamiyatdagi milliy boylikning ko’payishini bildirib, individual, guruhiy va umumdavlat manfaatlarining birligidan iborat.
Shu to’rt manfaatlarning zamirida xususiy, jamoa, dalat va milliy mulk yotadi.
Mulkning xarakteri va miqyosiga qarab, uni realizatsiya qilinadi, ya’ni amalga oshiriladi. Uning quyidagi usullari mavjud:
O’z mulkini kapital sifatida ishlatib, o’zgalar mehnatini qo’llab, tadbirkorlik qilish orqali foyda olish.
O’z mulkini ijaraga berib, ijara haqi olish.
Shayqovchilik qilish orqali daromad topish.
O’z mulkiga tayangan holda, mehnati bilan daromad topish, o’z mehnatiga asoslangan xo’jalik yuritish yo’li bilan pul topish.
Pul shaklidagi o’z mulkini qarzga foiz hisobida berish.
Yollanib ishlash orqali o’z mulki bo’lgan ish kuchidan daromad topish, ya’ni ish haqi olish.
Demak, mulk o’z egasiga naf, foyda keltiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
