Bog'liq Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi “hozirgi zamon raqobat nazariy
10.2. Iqtisodiyotning real sektori tarmoqlarida raqobat muhitini shallantirishning innovatsion omillari. Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish innovatsiyaviy jarayonlarni faollashtirish bilan o’zviy bog’liq.
Raqobatbardoshlikka erishishning zamonaviy modellari iqtisodiyotni rivojlantirishning umumiy tusga ega va raqobat muxitini shakllantirish xususiyatlaridan iborat. Bu omillar quyidagilar: ishlab chiqarishning sifat nuqtai nazaridan ahvoli va uning samaradorligi; xodimlarning ilmiy salohiyati, malakasi, ilmiy-texnik yutuqlari; asosiy raqobatbardosh tarmoqlarda turdosh va xizmat kursatuvchi kichik tarmoqlar ahvoli; talab shartlari; korxona strategiyasi va tarkibi.
Raqobat muhitini shakllantirish uchun mahalliy mahsulotlarning ichki bozorda xam, tashqi bozorda ham yuqori raqobatbardoshligini saqlash maqsadida quyidagi vazifalarni yechish maqsadga muvofiq: barcha tovar ishlab chiqaruvchilar uchun ichki bozorda teng raqobat imkoniyatlarini yaratish hamda milliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi bozorlarda qo’llab-quvvatlash. Iqtisodiy taraqqiyotning bugungi bosqichida davlat milliy manfaatlardan kelib chiqadigan va jahondagi vaziyatni hisobga oladigan o’zoq muddatli raqobat siyosatini ishlab chiqishi lozim.
So’nggi yillarda O’zbekistonda innovatsiya siklini markazlashtirmasdan tashqil qilishning yangi shakl va usullari paydo bo’lmoqda. Yangi bo’g’inlar yuzaga kelishining jadal jarayoni kechmoqda, uning asosiy vazifasi injiniring va joriy ishlarini bajarishdir. Yangiliklarni kiritishga "tadbirkorlarcha" yondashuv tobora keng tarqalib bormoqdaki, bunda kashfiyotchi yangiliklarni ishlab chiqish va joriy qilish bo’yicha ishlarning rahbariga aylanmoqda. Oxirgi mahsulotning raqobatbardoshligini yanada kengroq ta’minlashning zarur sharti innovatsiya faoliyatini boshqarishni, aqliy faoliyat natijasini xalqaro bozordagi keskin raqobatga dosh bera oladigan tovar darajasigacha olib chiqish mexanizmini ta-komillashtirishdan iborat37.
Ilmiy-texnikaviy va ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalari, ilmiysanoat uyushmalari va boshqa yirik markazlarning O’zbekistondagi faoliyati samaradorligi ular qoshida kichik ilmiy-ishlab chiqarish korxonalarini tashqil qilish yo’li bilan oshirilishi mumkin, ularning asosiy vazifasi ilmiy ishlanmalar va ixtirolarning keng ko’lamliligini ta’minlashdir.
O’zbekiston sharoitida innovatsion korxonalarning muvaffaqiyatli faoliyatini ta’minlash ishida quyidagi vazifalarni hal qilish katta ahamiyat kasb etadi:
asosan maahalliy menejerlarning malakasiga bog’liq bo’lgan, yangiliklarni izlash va o’zlashtirishga moyil muxitni yaratish;
butun innovatsiya faoliyatining iste’molchi ehtiyojlariga
bo’ysundirilishi;
"tadqiqot - ishlab chiqarish - sotish" jarayonini tezlashtirish maqsadida boshqarmada darajalar sonini qisqartirish;
yangiliklarni ishlab chiqish va joriy etish muddatlarini qisqartirish.
Innovatsiya muxitining bugungi axvoli qisqa muddatlarda mahalliy biznesning innovatsion yo’nalganligining yuqori darajasiga erishishga imkon bermaydi. Shu bois, uni rivojlantirish davlatning turli yo’nalishlardash sa’yharakatini taqozo etadi. Jamiyatning innovatsion rivojlantirishga o’tishni yangi tovarlarni o’zlashtirishda standartlashtirish va sertifikatlashning buyruqbozlik qonun-qoidalari, yangi ishlab chiqarishlarni joriy etish bo’yicha texnik xizmatlarga idoraviy monopoliya to’sqinlik qiladi.
Bir vaqtning o’zida innovatsiya faoliyatini faollashtirish ilmiy tadqiqot institutlari, oliy o’quv yurtlari va ushbu masalalar bilan shug’ullanuvchi kompaniyalar faoliyatiga bog’liq bo’ladi.
Shunday qilib, innovatsion vektor (narx, soliq, tuzilmaviy, mintaqaviy va hokazo) davlat iqtisodiy siyosatining har bir yo’nalishida hisobga olinishi kerak. Resurslarni asosiy yo’nalishlarda jamlashga yordam beradigan va iqtisodiyot tarmoqlarining innovatsion imkoniyalarini kengaytiradigan samarali sanoat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish innovatsiyalarni rivojlantirish uchun muxim rezerv va baza vazifasini o’taydi.
Iqtisodiyotning innovatsion rivojiga to’sqinlik qiladigan boshqa omil amaldagi standartlashtirish va sertifikatsiyalash tizimidir. So’nggi yillarda davlat tomonidan ko’rilgan choralar Mazkur jarayonning oshkoraligini ta’minladi, norasmiy to’lovlarga "ehtiyoj"ni kamaytirdi va hujjatlarni o’tkazish muddatini qisqartirdi. Shu bilan birga, Mazkur cho-ralar hali ko’pgina muammolarni xal qilishga zamin yaratgani yo’q.
O’zbekiston sanoatida innovatsiya faoliyatini kengaytirish uchun firma doirasida maxsus tashqiliy tuzilmalarni yaratish (texnik markazlar, ilmiy-tadqiqot va ishlab chiqarish bo’linmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi ilmiy va tajriba ishlanmalarini rejalashtirish bo’yicha maxsus guruxlar, vaqtinchalik texnik guruxlar va xokazolar), turli xizmatlar vaqillari bilan hamkorlikda ilmiy-texnikaviy loyixalarni, tadqiqotchilar stajirovkalarini muxokama qilish kabi usullarni qo’llash maqsadga muvofiqdir.
Shunday qilib, innovatsion vektor davlat iqtisodiy siyosatining har bir yo’nalishida ko’zda tutilishi kerak (narx, soliq, tuzilmaviy, mintaqaviy va hokazo). Innovatsiyalarni rivojlantirishda resurslarni asosiy sohalarda jamlashga yordam beradigan samarali sanoat siyosatini ishlab chiqish va joriy qilish muxim baza va rezerv vazifasini o’taydi va iqtisodiyot tarmoqlarining innovatsion imkoniyatlarini oshiradi. Innovatsiya faoliyatini kengaytirish uchun tashqiliy va institutsional muxitni yaxshilash kerak. Mazkur muxitda novatorlik faoliyati innovatsion jarayonning barcha ishtirokchilari uchun iqtisodiy foydali bo’lishi lozim.
