Iqtisodiyot nazariyasi barcha iqtisod fanlarining nazariy uslubiy poydevori

asosiy 

iqtisodiy 

qonun maydonga tushadi. 

---

12 

 

A.Marshall:  «Fan  o’z  qonunlarining  soni  va  aniqligini  oshira  borib,  ularni 

tobora  qattiq  tekshiruv  ostiga  olib,  oldinga  intiladi.  Bu  holat  to  yagona,  asosiy 

qonun  uning  qisman  namoyon  bo’lishini  ifodalovchi  bir  qator  nisbatan  tor 

qonunlarni  to’liq  qamrab  olgungiga  va  almashtirgunga  qadar  davom  etadi»

2

 deb 

yozadi. 

Iqtisodiy  fan  iqtisodiy  qonunlar  bilan  bir  qatorda  iqtisodiy  kategoriyalarni, 

ya’ni iqtisodiy hodisalarning alohida tomonlarini tavsiflovchi ilmiy tushunchalarni 

ishlab chiqadi. Masalan, qiymat qonunining amal qilishi qiymat, pul, tovar, kredit, 

moliya va h.k. singari bir qator iqtisodiy kategoriyalar orqali namoyon bo’ladi. 

Ob’ektiv  iqtisodiy  qonunlarni  bilish  va  ulardan  foydalanish  iqtisodiyot 

nazariyasining  tub  muammosi  hisoblanadi.  Bu  ko’p  qirrali  muammolar  bir  qator 

murakkab masalalarning hal etilishini taqozo etadi: 

1.  Jamiyat  taraqqiyotini  belgilab  beruvchi  alohida  iqtisodiy  qonunlarning 

ochib  berilishi  va  tadqiq  etilishi,  ular  tizimining  aniqlanishi.  Iqtisodiy  qonunlarni 

bilish  jarayoni,  har  qanday  boshqa  bilish  jarayoni  singari,  cheksizdir.  U  yangi 

qonunlarni  ochib  berish,  aniqlangan  qonunlar  doirasini  kengaytirish  bilan  birga 

ularning  mazmunini  yanada  chuqurroq  ochib  berishga  yo’naltirilgan.  Ayniqsa, 

ularning  ichki  mantiqini,  koordinastiya  va  subordinastiyasini  ochib  berilishi  katta 

ahamiyat kasb etadi. 

2.  Iqtisodiy  qonunlarning  namoyon  bo’lish  shakli,  ularning  o’zaro  aloqasi, 

harakati  va  o’zaro  ta’sirining  namoyon  bo’lish  shakllarini  tadqiq  etish.  Busiz 

iqtisodiy qonunlar tizimini ochib berish, ulardan foydalanish yo’llari, shakllari va 

usullarini  aniqlash  mumkin  emas.  Bu,  xususan, umumiy  va  maxsus  qonunlarning 

nisbati to’g’risidagi masalaning aniqlab berilishini talab etadi. 

3.  Iqtisodiy  jarayonlarda  ob’ektivlik  va  sub’ektivlikning  nisbatini  to’g’ri 

tushunishni  taqozo  etuvchi  ob’ektiv  iqtisodiy  qonunlarning  amal  qilishi,  ulardan 

ongli ravishda foydalanish mexanizmini ochib berish. 

---

13 

 

Iqtisodiy  qonunlar  va  kategoriyalar  o’rtasidagi  to’g’ri  va  teskari 

aloqalar qonunlarning  amal  qilish mexanizmi yoki iqtisodiy  mexanizmni tashkil 

etadi. Iqtisodiy mexanizm iqtisodiy tizim tomonidan yaratilganligi sababli ob’ektiv 

hisoblanadi.  Uning  asosida  ijtimoiy  ishlab  chiqarish  ishtirokchilarining  empirik 

yoki ongli ravishdagi harakatining natijasi sifatida jamiyatning xo’jalik mexanizmi 

tarkib topadi. 

Iqtisodiy  kategoriya  sifatidagi  xo’jalik  mexanizmining  asosiy  mazmunini 

tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi. Biroq, bu kategoriya ishlab chiqarish 

munosabatlari  doirasidan  tashqariga  chiqib,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  va  ishlab 

chiqarish  munosabatlarining  o’zaro  ta’sirida  hosil  bo’luvchi  munosabatlarni 

(kooperastiya,  mehnatning  ixtisoslashuvi  va  taqsimoti  va  h.k.),  shuningdek, 

iqtisodiy  ustqurma  (iqtisodiy  ong;  iqtisodiy  vazifalarni  bajaruvchi  muassasalar; 

xo’jalik huquqi; iqtisodiy siyosat)ni ham o’z ichiga oladi. Jamiyat uchun samarali 

amal qiluvchi xo’jalik mexanizmi zarur. Buning mezoni sifatida ishlab chiqaruvchi 

kuchlar resurslaridan tejamli foydalanish maydonga tushadi. Iqtisodiyot nazariyasi 

rastional  xo’jalik  munosabatlarini  tarkib  toptirishga  ko’maklashishga  qaratilgan. 

Buni  u  individlar  va  jamoat  tashkilotlari  iqtisodiy  xulq-atvori  prinstiplarini  ishlab 

chiqish yordamida amalga oshiradi.