Iqtisodiyot” kafedrasi “menejment” fanidan Oʻquv-uslubiy majmua

2. Menejment ob’ekti va sub’ekti

Makrodarajada

Mamlakat (respublika):
- qonun chiqaruvchi xokimiyat (Oliy majlis)
- ijro etuvchi xokimiyat (OʻzR VazirlarMaxkamasi)
- sud xokimiyati

Viloyat:

• 
  KKR Jokargi kengashi, viloyat deputatlari
  
• 
  KKR Ministrlar soveti, viloyatlar xokimiyatlari
  
• 
  KKR Oliy sudi, viloyatlar sudlari
  

Tuman (shaxar):

• 
  tuman (shaxar) xalq deputatlari
  
• 
  tuman (shaxar) lar xokimiyatlari
  
• 
  tuman (shaxar) sudlari
  

Megodarajada

Konqern (koʻp tarmoqli korporaqiya):

• 
  Qoʻmitalar va ularning raislari Sektor (tarmoq):
  

• 
  Vazirliklar va vazirlar
  

Mikrodarajada

Korxona (firma), korporaqiya:

0. 
   Jamoa kengashi va raislar, prezident
   

Xodimlar:

• 
  Korxona (firma) raxbarlari, boʻgʻin boshliqlari
  

Ishlab chiqarish:

0. 
   Korxona (firma) raxbarlari, boʻgʻin boshliqlari
   

Samaradorlik:

0. 
   Korxona (firma) raxbarlari, boʻgʻin boshliqlari
   

Oʻz-oʻzini boshqarish:

0. 
   Fuqarolar yigʻini, rais (oqsoqol) lar.
   

AQSHda hozirgi zamon boshqaruvini asr boshida vujudga kelgan deb hisoblashadi va Teylor nomi bilan bogʻlashadi. Teylor «boshqaruv aniq qonun va qoidalarga tayanadigan haqiqiy ilm» degan edi. 30-yillarda esa «inson omili», «odamlar oʻrtasidagi munosabatlar», «industrial soqiologiya», «guruh boʻlib masalani hal etish», «muvozanatni ta’minlab boshqarish», keyinchalik «inson munosabatlari doktrinasi» yuzaga keldi. Boshqaruv ilmining amerikalik namoyandalari hozirgi davrni «ilmiy menejment» davri deb ta’riflaydilar.
Shunday qilib, menejment bu — boshqaruv ya’ni resurslarni, odamlarni boshqarish va uning asosiy maqsadi — olinadigan foydani koʻpaytirish. Barcha ijtimoiy muammolarni, iqtisodni rivojlantirish yoʻlidagi hamma qiyinchiliklarni agar ularga ishbilarmonlik ruhida yondashilsa, «yaratuvchilik menejmenti» orqali oson hal etish mumkin. Ilmiy atamashunoslikda menejment deganda shunday ijtimoiy-iqtisodiy jarayon tushuniladiki, uning natijasida oʻz oldiga qoʻyilgan maqsadlarga firma resurslariga rahbarlik qilish orqali erishiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, «menejment» ma’nosi «boshqaruv» atamasiga qaraganda ancha tor. Masalan: mashina, dastgoh texnologik liniyalarini boshqarishi mumkin, bu esa muhandis va texnologlarning vazifasiga kiradi. Menejment esa ayni firmaning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarishni anglatadi.


3. Boshqaruvda tizimli yondashuv


Boshqaruvda tizimli yondashuv avvalo boshqaruv ob’ekti murakkab ijtimoiy-iqtisodiy, uzgaruvchan tizim, ichki tartib va oʻzaro aloqaga bir butun yaxlitlikni tashkil etuvchi unsurlar yigindisi sifatida urganilishini ifodalaydi. Tizim yondashuvi boshqariladigan ob’ektning barcha tarkibiy kismlari uzviy amal kilishini ta’minlaydi, bir tomonlama yondashuvni inkor etadi, tizimning turli unsurlari urtasida nomutanosiblik va karama - karshiliklarni bartaraf etishga yordam beradi va shu sababli fakat boshqaruv ob’ektiga nisbatan emas, balki boshqaruvning uziga nisbatan xam amalga oshirilishi kerak.
Murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizimni urganish jarayonida boshqaruvda tizimli yondashuv moxiyati asosan kuyidagilardan iborat:
- boshqaruv maqsadlarini yaratish;
- kuyilgan maqsadlarni amalga oshirishdan eng kam xarajat kilib, eng katta samaraga ega bulish;
- maqsad, usul va va ularga erishish vositalariga mikdoran baxo berish va faoliyatning rejalashtirilgan natijalariga ega bulishning barcha imkoniyatlarini baxolash.



Har bir murakkab tizim yirik tizim unsuri sifatida urganiladi, uning bu yirik tizim boshqa unsurlari bilan oʻzaro ta’siri va aloqasi taxlil etiladi. Nisbatan mustakil (aloxida) tizim urganilganda uni unsurlar kuyi tartibdagi kichik tizimga ajratiladi xamda bu unsurlarning oʻzaro aloqa va ta’siri ta’kik kilinadi. Masalan, agar milliy xoʻjalikni urganiladigan bulsa, u bir tomondan yirik tizim sifatida, boshqa tomondan milliy xoʻjalik tarmoklari unsurlari (sanoat, qishloq xoʻjaligi, transport, kurilish va x.k.) yigindisi sifatida taxlil kilinishi mumkin. Sanoat milliy xoʻjalik tizimining unsuri sifatida xdmda kichik tarmoklar, soxalar, ishlab chiqarish birlashmalari, korxonalar birikmasi sifatida, korxona esa xam assosaqiya, akqiyadorlik jamiyatlari, firma, birlashmalar unsuri sifatida, xam qex, bulinma, brigadalar majmui sifatida urganish mumkin.
Boshqaruvda tizimli yondashuv kuplab muammolarni samarali xal etish uchun asos bulib xizmat kiladi. Uni kullash maqsadlarni anik bayon kilish, vazifalar kulami va bajarilishi lozim boʻlgan ish xususiyatlari haqida tasavvurga ega bulish, tizim doirasida buysunush tartibini urnatish, karor kabul kilish va uni bajarish borasida majburiyat va javobgarlikni taksimlash imkonini beradi.
Tizimli yondashuvning asosiy vazifasi butun tizim amal kilish samaradorligini oshirishdan iboratdir.
Tizimli yondashuvni kullash umuman vaziyatga bauo berish barcha uolat va okibatlarni uisobga olgan uolda boshqaruv karorlari kabul kiluvchi uar bir raubar uchun zarurdir. Boshqaruvda tizimli yondashuvni kullash raubardan mantikiy fikr yuritishni ya’ni, uar bir karorga kelish va asoslash jarayonida tizimning umumiy maqsadini aniklash va barcha kichik tizimlar faoliyatini bu maqsadga erishishga yunaltirishni talab etadi. Bunda uar bir tizim undan yirikrok tizimning tarkibiy kismi sifatida urganiladi, uni rivojlantirishning umumiy maqsadi ushbu yirik tizim rivojlanishi maqsadi bilan muvofiklashtiriladi.
Tizimli yondashuvda vazifalar tashkilotga moslashtirilmaydi, aksincha tashkilot kuyilgan maqsadlar va ularni ual etish usullariga muvofik kolda tashkil etiladi yoki kayta tuziladi.
Kibernetika va unga bogʻliq ravishda maqsadlarni va boshqaruv karorlarini aniklash, ishlab chiqarish, tekshirish, tadbik etish, matematik usul va kompyuterni kullash tizimli yondashuvning muuim unsurlaridan biriga aylanib koldi. Model suzlar vositasida, formulalar yordamida bayon kilinishi, chizma bilan ifodalanishi, kompyuter yordamida tizimni amalda tushunish, yangi, ilgari noma’lum boʻlgan uakikatni topishga yunaltiriladi.
Bilimlarning uozirgi darajasi murakkab tizim boʻlgan iqtisodiyotni boshqarishda chizikli va dinamik dasturlash, yoppasiga xizmat kursatish, uyinlar nazariyasini kullash, statistik ma’lumotlarni urganish jarayonida uar tomonlama korrelyaqiya usulidan foydalanish imkonini beradi.
Tizimli yondashuvning kompyuterlarni kullash natijasida rivojlanishi ma’lumotlarning aniklashtirilgan, kengaygan bazasidan samarali foydalanish imkonini beradi va uz navbatida axborot yigish va uni kayta ishlashni talab etadi. Iqtisodiyot tarkibi uzgarishi haqida ilmiy asoslangan, anik axborotga ega bulmay turib, uning samaradorligini oshirish yullarini aniklab bulmaydi.
Shunday kilib, respublika iqtisodiyotiga oʻzaro bogʻliq jarayonlar tizimi sifatida karash mumkin. qandaydir bir jarayon. Kompleksli yondoshish tahlil qilishda tashkilotning ham ichki ham tashqi muhit hisobga olishni koʻzda tutadi. Bu bildiradiki,kompleks tahlilda faqat ichki omillaringina emas, shu bilan tashqi omillarni ham hisobga olish kerakligini bildiradi; iqtisodiy, geosiyosat, ijtimoiy, demografik, ekologik va boshqalar. Boshqarish tizimining axborot ta’minotining funkqional aloqalarini oʻrganish uchun integraqiyalash yondoshishidan foydalaniladi, uning mohiyati shundaki, izlanish ham vertikal boʻyicha(boshqarish tizimining alohida elementlari oʻrtasida)ham gorizontal boʻyicha (mahsulotning xayotiy qiklining barcha stadiyalarida) amalga oshiriladi.
Vaziyatli yondoshishning mohiyati shunday iboratki, tahlilni oʻtkazishga qiziqish uygʻotadigan sabab boʻlib aniq vaziyat hisoblanadi, uning keng diapazoni boshqarishning samarasiga jiddiy ta’sir oʻtkazadi. Bunday yondoshishda boshqarish tizimi variyatning xarakteridan bogʻlangan holda oʻzining har qanday xarakteristikasini oʻzgaritirishi mumkin.
Innovaqion yondoshish tashqi muhitdagi roʻy berayotgan oʻzgarishlarga tezda munosabatini bildirish qobiliyatiga asoslanadi. Bular yangiliklarni, yangi texnik yechimlarni, sotiladigan bozorlar talablarini yaxshiroq qanoatlantirish uchun yangi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ogʻishmay joriy qilishga tegishlidir. Har qanday tizimning muvofaqqiyatli faoliyatining garovi shundan iboratki, u doimo yangi texnik progress bilan teng qadam tashlab yurishigina emas, balki undan ham ilgariga oʻtib ketishi kerak.
Normativ (me’yoriy) yondoshishning mohiyati shundan iboratki, har qanday tizimni unitakomillashtirish maqsadida tahlili muhim normativlar toʻplamini hisobga olish bilan bogʻliq boʻladi, ularning yordamida boshqarish apparati oʻz faoliyatini tashkil etadi, boshqaradi. Funkqional normativlarga rejalarni sifatli va oʻz vaqtida ishlab chiqish, boʻlimlarning ishini aniq tashkil etish, oprerativ hisob va nazorat qilish, har bir tarkibiy boʻlimda funkqional majburiyatlarni qat’iy taqsimlash.
Xulq yondoshishning maqsadi boʻlib, har bir xodimning tashkilotni boshqarishdagi oʻzining oʻrnini tushunib etishi uchun ijodiy imkoniyatlarini amalga oshirish uchun barcha zarur boʻladigan sharoitlarni yaratish hisoblanadi.
Tizimli (sistemali) yondashish amaliyotda iqtisodiy tah-lildan keyinroq paydo boʻlgan. Dastlab u tabiiy va texnik, soʻng ayrim iqtisodiy va ijtimoiy fanlarda ham qoʻllanila boshlandi. Tizimli tahlil metodining nazariy asosini dialektika tashkil etadi. Dialektik materializm xoʻjalik jarayonidagi oʻzgarishlarni uzviy bogʻliqlikda, rivojlanishda, dialektik bir butunlikda oʻrganishni oʻrgatadi.
Korxonani tez va uzluksiz rivojlanishi, ishlab chiqarish hajmi, moliyaviy va xoʻjalik faoliyatining oʻsishi, iqtisodiy alo-qalarni keskinlashuvi, keng miqyosda matematik usullar, zamona-viy kompyuter texnikalarini qoʻllanilishi, boshqaruvning opti-mal tamoyillarini amalda qoʻllash, iqtisodiy hodisalar, har bir xoʻjalik sub’ektini kompleks bir butun sistemali tarzda oʻrga-nishni taqozo etadi.
Tahlilda tizimli yondashish ikki koʻrinishda namoyon boʻladi:
– birinchidan, tahlilning har bir ob’ekti, ya’ni har bir xoʻjalik sub’ekti bir butun tizim sifatida;
– ikkinchidan, xoʻjalik sub’ekti faoliyatining iqtisodiy samaradorligi bir qancha koʻrsatkichlar tizimi, jumladan, tannarx koʻrsatkichlari tizimi, rentabellik koʻrsatkichlari tizimi, ish faol-lik koʻrsatkichlari tizimi, moliyaviy holatni ifodalovchi koʻr-satkichlar tizimi orqali baholanadi.
Tizimli genetik yondoshish. Har qanday tizim oʻzgarmas va doimo ham berilgan hisoblanmaydi. U mutloqo emas, eng asosiysi doimiy ham emas shuning uchun hamki, unga ichki qarama qarshiliklar xosdir.Har qanday tizim faqat faoliyat olib bormaydi, u doimo harakatda boʻladi, rivojlanadi.U oʻzining boshlanishiga ega, oʻzining tashkil topishi va tiklanishini, rivojlanishi va gullab yashnashini, inqirozi va sinishini vaqtini bosib oʻtadi. Bundan kelib chiqadiki, vaqt tizimning zaruriy atributi hisoblanadi. Har qanday tizim tarixiydir.
Tizimli axborotli yondoshish. Tizimning faoliyatini axborotlarni olish, qayta ishlash, uzatish va saqlashsiz tassavur qilib boʻlmaydi. Axborotlar tizim elementlarini bir biri bilan bogʻlanish usulidir, har bir elementni - butun tizim bilan, va tizimni – butun tashqi muhit bilan qat’iy bogʻlangan boʻladi. Aytilganlarni isboti sifatida, tizimiylikning mahiyatini uni axborotlashtirish tomonlarisiz ochib berishning imkoni yoʻq.
Tizimli kommunikativ yondoshish. Har qanday tizim doimo boshqa, bir muncha yuqori darajadagisining elementidir, shu bilan uning oʻzi ham bir muncha pastki darajadagi elementlardan tashkil topadi. Boshqacha aytganida, xech qanday tizim alohida ajratib qoʻyilgan emas, u koʻpdan koʻp turli munosabatlar bilan turli tizimlar va notizim bilan tashkilotlar bilan bogʻlangan.³
Tizimli tarkibli (elementli) yondoshish. Yaxlit tizimlarning ajralmas qismi boʻlib ularning elementlari, qismlari hisoblanadi, aynan shulardan yaxlit tizim tashkil topadi (shakllanadi), va ularsiz tizimning oʻzi ham boʻlmaydi. Yaxlit tizim eng avvalo oʻzining elementlarining (ntegrirovat) bir butun qilib birlashtirilgan mahsuloti. Ammo yaxlit tizimning elementlari tasodifiy bogʻlanmagan ob’ektlarning toʻplamini ifodasi emas. Ular tizim doirasida kuchli birlashgan, aynan shu tizimning elementlari hisoblanadi.
Tizimli boshqarish yondoshishi. Tizim doimo oʻziga ta’sir koʻrsatuvchi kuchlarni sezab turadi. Bular, eng avvalo ichki ta’sirlar, ya’ni har qanday tizimda boʻlishi mumkin boʻlgan ichki qarama qarshiliklar natijasi hisoblanadi.
Tizimli funkqional yondoshishi. Yaxlit tizim – maqsadga toʻgʻri keladigan tizim, qandaydir tanlangan maqsadga erishishga intilayotgan tizimdir (maqsadga intilavchan). Maqsad tizimda tizimni shakllantiruvchi eng muhim omillardan biri boʻlib hisoblanadi. Ammo maqsad unga erishish uchun kerakli harakatlarni bajarishni talab qiladi.
Tizimli interativ yondoshishi tizimni saqlanib qolishi, takomillashtirilishi va riqojlanish omillari va mexanizmlarini koʻrsatadi. Tizimli interativ yondoshishi – bu shunday tadqiqot usuliki, unda yaxlit tizimning umumlashtiruvchi (intergativ) xususiyatlari qaraladi, uning alohida tizimostilari emas. Usulning vazifasi, unga kiradigan tizimostilarning samaradorligini yaxshilash emas, tizimni toʻliq oʻzini optimallashtirish hisoblanadi.
Ikki jarayon urtasida tugridan-tugri bogʻliqlik mavjud bulib, bunda bir jarayon maxsuloti boʻlgan kumir elektroenergetika uchun resursdir. Bunday aloqalar tarmoki bir-biriga bogʻliq unsurlar tizimini tashkil etadi.
Boshqaruvda vaziyat yondashuvi
Boshqaruv vazifalarini bajarishda korxona va tarmoklar urtasida vaziyat uzgarishlari deb ataladigan farkdarga e’tibor berish lozim. Ular ikki xil buladi: tashki va ichki. Ichki uzgarishlar anik korxona, tarmokni tavsiflaydi. Ichki muuitga korxona maqsadlari, resurslari, kattaligi, vertikal va gorizontal meunat taksimoti va x.k. kiradi. Korxonalar urtasidagi ichki farklari binolar urtasidagi farkka uxshaydi. Masalan, binolar arxitekturasi, materiali, kattaligi bilan fark kilib. Bu fark natijasida ularning biri klub, boshqasi kishilar yashaydigan uy bulishi mumkin. Xuddi shunday tarzda korxonalarning ichki farklari ularning vazifalarini belgilaydi. Bu uzgarishlarni ma’lum darajada nazorat kilish mumkin va ular boshqaruv karorlari natijasida vujudga keladi. Raubariyat tomonidan ichki uzgarishlar borasida kabul kilinadigan karorlar kanchalik samarali va unumdor faoliyat yuritishni belgilaydi.
Korxona kattaligi ichki farklar korxonani boshqarishga qanday ta’sir etishning yorkin namoyon kiladi. Iirik akqiyadorlar jamiyatini boshqarish bilan kichik korxona, dukonni boshqarish urtasida katta fark mavjud. Korxona kancha katta bulsa, uni boshqarish uam shunchalik kiyin buladi.
Tashki uzgarishlar korxonadan tashkaridagi muuit omillaridir. Ular katoriga yirik rakobatchi korxonalar texnika va texnologiyani olish manbalari, ijtimoiy omillar, davlat boshqaruvi kiradi. Tashki muuit, tashki uzgarishlar koxona faoliyatiga turlicha ta’sir kursatadi. Shu sababli boshqaruv karorlarini kabul kilishda vaziyatni uisobga olish zarur. Qaysi uzgarishlar korxona muvaffakiyatiga kuchlirok ta’sir kilishini kursatish etarli emas. Turli tuman vaziyat kursatkichlari va boshqarish jarayonining barcha vazifalari oʻzaro bogʻliq, uamda ularni bir-biridan ajratib kurib chikish mumkin emasligi ma’lum kiyinchiliklarga olib keladi. Suvga tashlangan tosh butun kul buylab tarkaluvchi tulkinlarni xosil kilgani kabi, biror muxim omilning uzgarishi butun korxona faoliyatida aks etadi.
Korxona faoliyati samaradorligiga kuplab xam ichki xam tashki omillar ta’sir etishi sababli uni boshqarishning eng yaxshi usuli anik vaziyatni xisobga olgan kolda belgilanadi. Shu vaziyatga eng mos boʻlgan usul eng samarali usul buladi. Shu sababli muvaffakiyatli boshqaruv integraqiya kilingan yondashuvni talab etadi.
Vaziyat yondashuvi bilan uzviy bogʻliq tizimli yondashuvda turli xususiy yondashuvlar, boshqaruv vazifalari uzviy bogʻliq bulib, korxona kator oʻzaro bogʻliq kichik tizimdan iborat tizim sifatida urganiladi; tizim nazariyasi raxbarlarga tizimning alokida kismlari urtasidagi tizim va uni urab turgan muxit urtasidagi bogʻliqlikni tushunishga imkon beradi. Vaziyat yondashuvi tizim nazariyasini amalda kullashni korxonaga ta’sir etuvchi asosiy ichki va tashki uzgarishlarni aniklash yuli bilan kengaytiriladi, kuyilgan maqsadga erishish uchun boshqaruvning anik usullarini anik vaziyat bilan boglab amalga oshirish imkonini beradi.


Xulosa
- Moddiy dunyo kup tizimlardan iborat.
- Tizim - bu kursatkichlar tuplami bulib tuzilmaviy elementlardan iborat bulib va boshqarish tizimini muxitini shakllantiruvchi omil.
- Texnikaviy texnologik va tashkiliy tizimlar yigindisi, boshqarishni tashkiliy-texnik tomonini shakllantiradi.
- Ijtimoiy - iqtisodiy tizim 2 ta tagtizimlardan iborat: boshqaruvchi va boshqariluvchi.
Mavzu boʻyicha atamalar va test savollari
- Boshqaruvda tizimli yondashuv boshqaruv maqsadlarini kuyilgan maqsadlarni tadbik etishdan olingan yuqori samaraga erishish vositalarini, uslublarini shakllanishiga olib keladi.
- Tizimli yondashuv tashki va ichki uzgaruvchi omillarni qarashdan iborat bulib, boshqaruvning anik usullarini kullashni uz ichiga oladi.
Tayanch iboralar: Tizim, vaziyat, egiluvchan tizim, boshqarishga yondashish, tizimli yondashish, vaziyatli yondashish, axborotaviy tizim, boshqaruv tizimi, strategik yondashish, boshqarishning funkqiyali tag tizimi.