Iqtisodiyot fakulteti Iqtisodiyot kafedrasi

4-Mavzu.  Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki va tashqi tahdidlar 
 
Tahdid  jamiyat,  davlat  va  ularning  sub’yektlari,  alohida  shaxsning  normal 
hayot  faoliyatiga,  ular  manfaatlarini  ro’yobga  chiqarishga  to’sqinlik  qiladigan,  ziyon-
zahmat  keltiradigan,  xavf-xatar  tug’diradigan  omillar  va shart-sharoitlarni  anglatadi. 
O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.Karimovning  «O’zbekiston  XXI  asr 
bo’sag’asida:  xavfsizlikka  tahdid,  barqarorlik  shartlari  va  taraqqiyot  kafolatlari» 
asarida  mamlakatimiz,  millatimiz,  jamiyatimiz  va  har  bir  fuqaroning  xavfsizligiga, 
yangilanish  va  taraqqiyot  yo’liga,  jahon  hamjamiyatiga  qo’shilish  yo’liga 
solinayotgan  tahdidlar  guruhlarga  ajratilib,  tahlil  qilingan
18
. 
1-jadval 
Tahdidlarning  turlanishi* 
Tahdidlarning  turlari 
Ularning  tavsifi 
Manbalariga  ko’ra 
ichki,  tashqi 
Faoliyat  sohalari  bo’yicha 
siyosiy, 
iqtisodiy, 
ijtimoiy, 
huquqiy,  harbiy,  ekologik,  demografik, 
ilmiy-texnikaviy, 
texnologik, 
intellektual,  informatsion   
Inson faoliyatiga  nisbatan 
 ob’yektiv, sub’yektiv 
Amalga  oshish ehtimoli  bo’yicha 
inqiroz,  qayta  qurish,  isloh  etish, 
qarama-qarshilik,  sherikchilik  tufayli 
Oqibatiga ko’ra 
umumiy,  lokal, xususiy 
 
Jadval  quyidagi  manba  asosida  tuzildi:  Abulqosimov X.P.  Iqtisodiy xavfsizlik. 
– T.:  Akademiya,  2006, 56 b. 
Iqtisodiy  xavfsizlikka  bo’ladigan  tahdidlar  –  mamlakatdagi  iqtisodiy  holatga 
salbiy  ta’sir  ko’rsatadigan,  shaxs,  jamiyat,  davlatning  iqtisodiy  manfaatlarini  cheklab 
qo’yadigan,  milliy  qadriyatlar  va  hayot  tarziga  xavf  soladigan  hodisa  va 
jarayonlardir
19
. 
Odatda  iqtisodiy  tahdidlar  umumlashtirilgan  holda  ichki  va  tashqi  tahdidlarga 
ajratilib  o’rganiladi.  Iqtisodiy  tahdidlar  mamlakat  iqtisodiyoti  rivojiga,  jamiyat, 
davlat,  xo’jalik  yurituvchi  sub’yektlar,  fuqarolarning  iqtisodiy  manfaatlariga  bevosita 
xavf  tug’diradi.  Bu  tahdidlar  ijtimoiy  takror  ishlab  chiqarishni  izdan  chiqarib, 
aholining  turmush  darajasini  pasayib  ketishiga  olib  keladi,  jamiyat  hayotida  tanglik 
holatlarini  keltirib  chiqaradi, ijtimoiy  barqarorlikka  putur yetkazadi.   
Ichki  tahdidlar  jumlasiga  mamlakat  iqtisodiyotining  rivojlanishga  qodir 
emasligi,  taraqqiyotda  innovatsion  asoslarning  zaifligi,  qarama-qarshiliklar  va 
ijtimoiy  ziddiyatlarni  hal  etishda  manfaatlar  balansiga  erisha  olmaslik  kabilar 
kiritiladi. 
Jahon  narxlari  va  tashqi  savdodagi  o’zgarishlar,  kirib  kelayotgan  kapital 
(xorijiy  investitsiyalar)  hajmidan  mamlakatdan  chiqib  ketayotgan  kapital  hajmining 
                                                                 
18
  Karimov  I.A.  O’zbеkiston  XXI  asr  bo’sag’asida:  xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot  kafolatlari.  – 
T.:  O’zbеkiston, 1997,  15 b. 
19
 Вечканов  Г.С. Экономическая безопасность: Учебник для  вузов.  – СПб.  Питер  2007,  с.67   
 

---

 
21 
ortib  ketishi,  tashqi  qarz  miqdorining  kattalashib  ketishi,  importga  bog’lanib  qolish, 
eksport  tarkibida  xom  ashyo  mahsulotlari  ulushining  oshib  ketishi  tashqi  tahdidlar 
qatoriga kiradi. 
Agar  mamlakat  ichidagi  tahdidlarni  oldi  olinmasa,  ular  bartaraf  etilmasa,  ichki 
tahdidlar  iqtisodiyotni  tashqi  tahdidlarga  sezuvchan  qilib  qo’yadi.  Ichki  tahdidlar 
davlatni  iqtisodiy  va  moliyaviy  jihatdan  zaiflashtirib,    harbiy  sohada  tahdidlarni 
kuchayishiga  olib  keladi.  Davlatning  iqtisodiy  jihatdan  zaif  bo’lishi  millatni  xalqaro 
moliyaviy  tashkilotlarga  qaram  bo’lib  qolishiga  olib  keladi.  Bunda  davlatning  byudjet 
mablag’lari  ijtimoiy  majburiyatlarni  bajarishga,  masalan,  byudjet  sohasi  xodimlariga 
ish  haqi  to’lash,  pensiya,  nafaqalar  berishga  ham  yetmay  qolishi  mumkin.  Ichki 
tahdidlar  milliy  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  tomonidan  ichki  talabni  qondira  olmaslik 
natijasida  iqtisodiyotni  importga,  tashqi  bozor  kon’yunkturasiga  bog’liqligini 
kuchaytirib  qo’yadi.  Davlatning  ichki  tahdidlarga  qarshi  turish  qobiliyatining  sust 
bo’lishligi    uni  samarali  tashqi  siyosat  olib  borishdan  mahrum  qilib  qo’yadi,  u  milliy 
tovar  ishlab  chiqaruvchilarni  qo’llab-quvvatlay  olmaydi,  raqobatbardosh  mahsulotlar 
eksportini rag’batlantirib,  yangi  tovar bozorlarini  egallay  olmaydi. 
Adabiyotlarda  iqtisodiy  xavfsizlikka  ichki  tahdidlar  sifatida  quyidagilar 
keltiriladi
20
: 
-
 
mamlakat  iqtisodiyotining  biryoqlama  rivojlanganligi  va  tarkibiy 
deformatsiyaning  kuchayishi; 
-
 
milliy  iqtisodiyot raqobatbardoshligining  pastligi; 
-
 
iqtisodiyotning  yuqori darajada monopollashuvi; 
-
 
yuqori darajadagi  inflyatsiya; 
-
 
mineral  – xom ashyo bazalarining  kam o’rganilganligi; 
-
 
mamlakat  ilmiy-texnika  salohiyatining  yomonlashuvi,  fan-texnika 
rivojlanishining  ayrim  yo’nalishlarida  ilg’or  o’rinlarning  boy  berilishi, 
boshqa  faoliyat  sohalarida  intellektual  mehnat  nufuzi  va  obro’-  e’tiborining 
tushib ketishi; 
-
 
infratuzilmaning  rivojlanmaganligi; 
-
 
ichki  bozorlardan  milliy  tovarlarning  chet  el  tovarlari    tomonidan 
siqib chiqarilishi; 
-
 
hududiy separatizm va lobbizmning  yuqoriligi; 
-
 
investitsion  faollikning  pasayishi; 
-
 
ijtimoiy  ziddiyatlar  kelib  chiqish xavfining  mavjudligi; 
-
 
qonunchilikning  rivojlanmaganligi,  huquqiy intizomning  sustligi; 
-
 
moliyaviy  va shartnomaviy  intizomning  pastligi; 
-
 
iqtisodiyotning 
kriminallashuvi, 
boshqaruvda 
korrupsiyaning  
kuchayishi; 
-
 
daromadlarni  yashirish,  soliq  to’lashdan  qochish  hollarining 
ko’payishi; 
-
 
moliyaviy 
mablag’larning 
chet 
ellarga 
noqonuniy 
tarzda 
o’tkazilishi. 
                                                                 
20
 Abulqosimov X.P.  Iqtisodiy xavfsizlik.  – T.:  Akadеmiya,  2006,  57-58  –b. 
 

---

 
22 
Tashqi tahdidlar  jumlasiga  esa quyidagilar  kiritiladi: 
-
 
eksport tarkibida  xom ashyo mahsulotlarining  ustuvorligi; 
-
 
mamlakatning  import mahsulotlariga  qaramligi,  bog’liqligi; 
-
 
import tarkibining  ratsional  emasligi; 
-
 
tashqi qarzlarning  o’sib borishi; 
-
 
eksport va valyuta  nazoratining  yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi; 
-
 
bojxona chegaralarining  yetarli  darajada belgilanmaganligi; 
-
 
eksport-import  operatsiyalariga  xizmat  ko’rsatuvchi  transport 
infratuzilmalarining  rivojlanmaganligi. 
YUqorida 
keltirilgan 
ichki 
tahdidlar 
orasida 
iqtisodiyot 
tarkibining 
deformatsiyalashuvining  kuchayishi  iqtisodiyotga  sezilarli  ta’sir  ko’rsatadigan 
tahdidlardan  bo’lib  hisoblanadi.  Mamlakatda  iqtisodiy  o’sishni  ta’minlash  uchun 
birinchi  navbatda  tarkibiy  o’zgarishlarni  amalga  oshirish  kerak  bo’ladi.  Bunday 
o’zgarishlarning  mazmuni  ishlab  chiqarish  bilan  talab  tarkibi  o’rtasidagi 
mutanosiblikni  ta’minlashda  ifodalanadi.  SHuni  hisobga  olgan  holda  O’zbekistonda 
olib  borilgan  islohotlar  davomida  iqtisodiyotda  chuqur  tarkibiy  o’zgarishlarni  amalga 
oshirishga  alohida  e’tibor  berildi.  Ayniqsa,  iqtisodiyotning  bazaviy  tarmoqlarini 
rivojlantirish, 
real 
sektor 
korxonalarini 
qo’llab-quvvatlash, 
iqtisodiyotni 
modernizatsiya  qilish,  texnik  va  texnologik  yangilash  kabi  masalalar  birinchi 
navbatda hal  etiladigan  vazifalar  qatoridan o’rin oldi. 
Mamlakatda  investitsion  va  innovatsion  faollikning  susayishi  ham  jiddiy 
tahdidlardan  bo’lib  hisoblanadi.  Respublikada  iqtisodiyotga  bo’ladigan  bunday 
tahdidni  oldini  olish  maqsadida  faol  investitsiya  siyosati  olib  borildi.  Iqtisodiyotni 
modernizatsiya  qilish,  texnik  va  texnologik  yangilash,  uning  raqobatdoshligini  keskin 
oshirish,  eksport  salohiyatini  yuksaltirishga  qaratilgan  muhim  ustuvor  loyihalarni 
amalga  oshirish  bo’yicha  Dastur  ishlab  chiqildi.  Bu  loyihalar  yoqilg’i-energetika, 
kimyo,  neft-gazni  qayta  ishlash,  metallurgiya  tarmoqlariga,  yengil  va  to’qimachilik 
sanoati, qurilish  materiallari  sanoati, mashinasozlik  va boshqa sohalarga tegishlidir.   
Loyihalashtirish  va  qurilish  ishlari  boshlanayotgan  inshootlarni:  kompaniya  va 
korxonalarning  o’z  mablag’lari  –  umumiy  hisobda  8,2  milliard  dollar,  O’zbekiston 
Respublikasi  Tiklanish  va  taraqqiyot  fondi  kreditlari  (2,5  milliard  dollar),  xorijiy 
investitsiya  va  kreditlar  (13,5  milliard  dollar)  hisobidan  amalga  oshirish 
mo’ljallangan
21
. 
Aholining  mulkiy  jihatdan  tabaqalashuvi  ham  iqtisodiy  xavfsizlikka  jiddiy 
tahdidlar  soladi.  Mana  shunday  tahdidlarni  oldini  olish  maqsadida  respublikada 
kuchli  ijtimoiy  siyosat  amalga  oshirilmoqda.  Ish  haqi,  pensiya,  nafaqalar  miqdori 
muntazam  ravishda  oshirib  borilmoqda.  Daromadlarni  oshirishning  ishonchli  manbai 
sifatida  aholini  ish  bilan  bandligini  ta’minlashga  qaratilgan  chora-  tadbirlar  ishlab 
chiqilmoqda  va  amalga  oshirilmoqda.  Natijada  mamlakatda  ijtimoiy  va  iqtisodiy 
barqarorlikni  va iqtisodiy xavfsizlikni  ta’minlashga  erishilmoqda.