Iqtisodiyot fakulteti Iqtisodiyot kafedrasi

Iqtisodiy xavfsizlikning quyidagi indikatorlari ajratib ko’rsatiladi: 

---

 
5 
-
 
yalpi  ichki  mahsulot hajmining  o’sishi; 
-
 
aholining  turmush darajasi  va sifati; 
-
 
inflyatsiya  darajasi; 
-
 
ishsizlik  darajasi; 
-
 
iqtisodiyot tarkibi; 
-
 
davlat qarzi; 
-
 
jamiyatning  mulkiy  tabaqalanishi; 
-
 
iqtisodiyot va jamiyatning  kriminallashuvi; 
-
 
ishlab chiqarishning  texnik  va texnologik  holati; 
-
 
raqobatbardoshlik; 
-
 
importga bog’langanlik; 
-
 
xufiyona  iqtisodiy faoliyat  miqyosi; 
-
 
oltin  valyuta  zahiralari. 
Iqtisodiy  xavfsizlikni  mezonlarga  asoslangan  holda  o’rganish  deganda,  
iqtisodiyot  holatini  umumlashtirilgan  holda,  ya’ni  resurs  salohiyati  va  uning 
rivojlanish 
imkoniyatlari, 
resurslardan 
foydalanish 
samaradorligi 
darajasi, 
raqobatbardoshligi va hokazolarni  baholash tushuniladi. 
Iqtisodiy  xavfsizlik  milliy  xavfsizlikning  muhim  tarkibiy  qismi  bo’lganligi  bois 
ham uni ta’minlash  muhim  ahamiyatga  ega hisoblanadi.  
O’zbekiston  Respublikasining  iqtisodiy  xavfsizligini  ta’minlash  mamlakatning 
har 
sohasida 
yuksalishini 
asosiy 
shartlaridan 
biri 
bo’lib  hisoblanadi. 
Mutaxassislarning  fikricha,  “ushbu  dolzarb  masalada  yengil  fikrlash  yoki  muqarrar 
xavfga  bepisandlik  bilan  qarash,  uni  kamaytirib  ko’rsatish  qanday  oqibatlarga  olib 
kelganligi  haqida tarixdan  istalgancha  misollar  keltirish  mumkin”
4
. 
Iqtisodiy  xavfsizlik  davlat  xavfsizligi  tizimidagi  muhim  yo’nalish  bo’lib, 
mamlakat  mudofaa  qobiliyatini  ta’minlash,  jamiyatda  ijtimoiy  barqarorlikni  saqlash, 
ekologik  halokatlardan  himoya  qilish  kabi  yo’nalishlar  bilan  bir qatorda turadi. Mana 
shu  yo’nalishlar  bir  –  birini  to’ldirib  turadi  va  bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. CHunki, 
mamlakat  iqtisodiyoti  baquvvat  bo’lmasa,  u  barqaror  rivojlanmasa,  ushbu 
mamlakatning  mudofaa  qobiliyatini  ta’minlash  mushkul  bo’lib  qoladi.  Ayni  paytda, 
mamlakatda  ijtimoiy  barqarorlik  ta’minlanmas  ekan,  uning  mudofaa  qobiliyati  ham 
mustahkam  bo’lmaydi va iqtisodiyoti  samarali  rivojlanmaydi. 
Iqtisodiy  xavfsizlik  tushunchasining  mazmun  va  mohiyatini  yoritib  berishdan 
oldin  milliy  xavfsizlik  tushunchasiga  to’xtalib  o’tish  kerak  bo’ladi.  Milliy  xavfsizlik  
manfaatlarni  himoyalashning  umumiy  shakli  sifatida  manfaat  va  ehtiyojlarni 
qondirish,  moddiy,  ma’naviy,  umuminsoniy  qadriyatlardan  bahramand  bo’lish  va 
farovonlikka  intilish  to’g’risidagi  barcha  tasavvurlarni  ifodalaydi.  Mamlakatning 
milliy  xavfsizligi  uning  milliy  manfaatlarini  turli  siyosiy,  harbiy,  iqtisodiy,  ekologik, 
g’oyaviy  va  boshqa  omillar  ta’siri  va  tahdidlardan  himoya  qilishga  yo’naltiriladi. 
SHuning  uchun  ham  milliy  xavfsizlik  tarkibi  murakkab  tuzilishga  ega  bo’lib,  siyosiy, 
harbiy,  iqtisodiy,  ekologik,  g’oyaviy,  mafkuraviy,  axborot  xavfsizligini  o’z  ichiga 
oladi (1-rasm). 
 
                                                                 
4
 Abdusamеdov N. Iqtisodiy xavfsizlik.  Toshkеnt,  2008.  9 – b. 

---

 
6 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-rasm. Milliy  xavfsizlik  turlari 
 
Iqtisodiy  xavfsizlik  mamlakatning  iqtisodiy  jihatdan  mustaqil,  barqaror 
rivojlanishiga  qodirligini  ta’minlashga  yo’naltirilgan.   
Respublikamizda  iqtisodiy  xavfsizlik  masalasi  mamlakat  milliy  xavfsizligining 
bir  qismi  sifatida  birinchi  marta  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.Karimovning 
«O’zbekiston  XXI  asr  bo’sag’asida:  xavfsizlikka  tahdid,  barqarorlik  shartlari  va 
taraqqiyot  kafolatlari»  kitobida  ko’rib  chiqildi.  Unda  mamlakatning  milliy 
xavfsizligi,  uning  ajralmas  qismi  bo’lgan  iqtisodiy  xavfsizlik  masalalari  nazariy 
jihatdan  chuqur tahlil  qilindi. 
Hozirgi  paytda  iqtisodiy  xavfsizlik  bu  –  mamlakat  iqtisodiyotini  doimiy 
barqaror 
rivojlantirish 
va 
takomillashtirishga 
qaratilgan 
chora-tadbirlarning 
umummilliy  majmuasi  bo’lib,  u  albatta  davlatning  ijtimoiy-siyosiy  barqarorligi  va 
mustaqilligini  hamda  tashqi  va  ichki  tahdidlarga  qarshi  turish  mexanizmini  ko’zda 
tutadi. 
Ilmiy  adabiyotlarda  va  darsliklarda  «iqtisodiy  xavfsizlik»  tushunchasining 
turlicha  talqinlari  berilgan.  Bir  guruh  olimlar  mazkur  tushuncha  mazmunini 
mamlakatning 
yetarli 
mudofaa 
salohiyatini, 
davlat 
siyosatining 
ijtimoiy 
yo’naltirilganligini,  milliy  manfaatlarni  himoya  qilishni  kafolatlashga  qodir  bo’lgan 
iqtisodiyot va hokimiyat  institutlarining  ahvoli  sifatida  ta’riflaydi.
5
 
Boshqa  bir  guruh  olimlar  esa  o’rganilayotgan  tushunchani  hokimiyat 
institutlarining  iqtisodiyotni  rivojlantirishga  qaratilgan,  milliy  manfaatlarni  himoya 
                                                                 
5
 Экономическая безопасность.  Производство,  финансы, банки. М.: ЗАО «Финстатинформ», 1998,  с.12 
 
MILLIY 
XAVFSIZLIK 
Siyosiy 
xavfsizlik 
Ekologik 
xavfsizlik 
G’oyaviy 
xavfsizlik 
Axborot 
xavfsizligi 
Harbiy 
xavfsizlik 
Iqtisodiy 
xavfsizlik 

---

 
7 
qilish  va  ro’yobga  chiqarish  hamda  jamiyatning  ijtimoiy-siyosiy  barqarorligini 
ta’minlash  mexanizmlarini  yaratishga  qodirligi  va tayyorligi,  deb talqin  qiladilar.
6
 
A.  Isaxodjaev  va  A.  Rasulevlarning  fikricha,  iqtisodiy  xavfsizlik  bu  faqat 
milliy  manfaatlarni  himoya  qilishdan  iborat  bo’lmay,  davlat  hokimiyati  institutlari, 
ijtimoiy  assotsiatsiyalar,  xususiy  sektorning    mamlakat  iqtisodiyoti  rivojlanishining 
milliy  manfaatlarini  amalga  oshirish  va  himoya  qilish  mexanizmini  yaratish, 
jamiyatning  ijtimoiy-siyosiy  barqarorligini  ta’minlashga  tayyorligi  va qobiliyatidir
7
.   
“Iqtisodiy  xavfsizlik”  deganda  iqtisodiyotning  mamlakat  ijtimoiy,  siyosiy  va 
mudofaa  qobiliyatining  yetarli  darajasini  ta’minlash  imkonini  beradigan    holati 
tushuniladi.  “Iqtisodiy  xavfsizlik”  –  bu  xalqning  (davlat  orqali)  mustaqil  ravishda, 
tashqaridan  bo’ladigan  aralashish  va  taziqlarsiz  o’z  iqtisodiy  taraqqiyot  yo’li  hamda 
shakllarini  belgilashidir.  “Iqtisodiy  xavfsizlik”  –  bu  nafaqat  milliy  manfaatlarni 
himoyalanganligi, 
balki 
hokimiyat 
institutlarining 
mamlakat 
iqtisodiyotini 
rivojlantirish  borasidagi  milliy  manfaatlarni  amalga  oshirish  va  himoyalash 
mexanizmlarini  yaratishga  bo’lgan tayyorligi  va qobiliyati  hamdir. 
Rossiyalik  mashhur  olim,  akademik  L.  Abalkin  «iqtisodiy  xavfsizlik» 
tushunchasining  uchta  asosiy  elementini  ajratib  ko’rsatgan.  Bular:  iqtisodiy 
mustaqillik,  milliy  iqtisodiyotning  barqarorligi,  mamlakatning  o’z-o’zidan  rivojlanish 
va taraqqiy etishga  qodirligi.
8
 
L.Abalkinning  fikricha,  iqtisodiy  mustaqillik  absolyut  xarakterga  ega  emas, 
chunki  xalqaro  mehnat  taqsimoti  milliy  iqtisodiyotlarni  bir-biriga  bog’liq  qilib 
qo’yadi.  Bunday  sharoitlarda  iqtisodiy  mustaqillik  milliy    resurslarni  nazorat  qilish 
imkoniyatini  bildiradi.  Ishlab  chiqarish,  samaradorlik  va  mahsulot  sifatining  shunday 
darajasiga  erishish  kerakki,  u  mahsulot  raqobatbardoshligini  ta’minlasin  va  jahon 
savdosida,  kooperatsiya  aloqalarida  va  fan-texnika  yutuqlarini  ayirboshlashda  teng 
ishtirok  etish  imkoniyatini  bersin.    Milliy  iqtisodiyotning  barqarorligi  esa 
mulkchilikning  barcha  shakllarini  himoya  qilish,  tadbirkorlik  faolligi  uchun  sharoit 
va  kafolatlarni  yaratish,  barqarorlikka  putur  yetkazishi  mumkin  bo’lgan  omillarga 
(masalan,  iqtisodiyotda  kriminal  tuzilmalar  bilan  kurash,  og’ir  ijtimoiy  oqibatlarga 
olib  kelishi  mumkin  bo’lgan  daromadlar  taqsimlanishida  katta  tafovutlarga  yo’l 
qo’ymaslik) to’siq bo’lish imkoniyatlarini  bildiradi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                 
6
Shu manba, 12  – b.  
7
  Isaxodjaеv A., Rasulеv A. Xufyona iqtisodiyot va iqtisodiy xavfsizlik.  –T.: O’zbеkiston Rеspublikasi  IIV 
Akadеmiyasi,  2004,  157-bеt 
8
 Абалкин Л. Экономическая безопасность России: угрозы и их  отражение.// Вопросы экономики. 1994,  №12,  с. 
45