Iqtisodiyot asoslari fani predmeti vazifasi va ahamiyati

Bozoriy bo‘lmagan narxlar

Favqulodda holatlarda oziq-ovqat mahsulotlari narxini pasaytirish. O‘tkir taqchillik davrlarida, Masalan, urush paytida, davlat ba’zi oziq-ovqat mahsulotlari kabi birinchi navbatda zurur bo‘lgan tovarlarga aholining aksariyat ko‘pchiligining moddiy imkoniyatlari darajasiga muvofiq bo‘lgan darajadagi narxlarni belgilaydi. Davlat bu chorani tanqislik tufayli tovarlarning bozor bahosi nihoyatda baland bo‘lib ko‘pchilik odamlar ularni bu baholarda sotib ololmaganliklari uchun qo‘llaydi.

Agar tegishli choralar ko‘rilmasa, «kim birinchi bo‘lib kelsa, o‘sha odam hamma narsani oladi» vaziyati vujudga kelishi mumkin. Navbatlar va kutuvchilarning ro‘yxatlari paydo bo‘ladi, ayrimlar esa umuman hech narsa ololmay qoladilar. Shuning uchun hukumat kartochka tizimining qandaydir shaklini kiritishga majbur bo‘ladi.

Yevropa hamjamiyatida va dunyoning ko‘plab boshqa mamlakatlarida davlat ma’lum bir qishloq xo‘jalik mahsulotlarining eng kam (minimal) baholarini ifodalaydi. Bu narxlar ko‘pchilik holatlarda erkin bozor baholaridan baland bo‘ladi. Bunday vaziyatda davlat tovarlarning ortiqchalik muammosiga duch keladi.

Shunday qilib:

 bozorlar – xaridorlar va sotuvchilarga bitishuvlar tuzishga imkon beruvchi tuzilmalardir. Bozorlar an’anaviy mahalliy bozorlardan boshlab to jahon bozorigacha bo‘lgan turli shakl va o‘lachamlarga ega bo‘lishlari mumkin;

 bozor narxlari taklif va talabdan kelib chiqib belgilanadi;

 talab haqida gapirganda, biz to‘lovga qobil talabni, ya’ni tovarni sotib olish istagini emas, uning imkoniyatni ham nazarda tutamiz. Taklif - sotishga taqdim etilayotgan tovarlar va xizmatlardan iborat;

 talabning qiyshiq chiziqlari narxlar turlicha bo‘lganida talabning hajmini ko‘rsatadi: ular o‘ngga yoki chapga yo‘nalgan. Taklifning qiyshiq chiziqlari sotishga turli narxlarda taqdim etilayotgan tovarlarning miqdorini ko‘rsatadilar: ular tepaga o‘ngga yoki chapga yo‘nalgan bo‘ladi. Talab va taklifning qiyshiq chiziqlari o‘zgaruvchi yagona omil narx ekanligidan kelib chiqib tuziladi;

 talabning hajmi taklifning hajmiga faqat muvozanat narxlari qaror topgandagina teng bo‘ladi;

 talabning oshishi;

 talab taqdim qilinayotgan narx bo‘yicha oshiq ekanligini bildiradi; talabning qiyshiq chizig‘ini o‘ngga ko‘chiradi va narxning tushishi va talabning bundan buyon ham o‘sishiga olib keladi;

 taklifning kamayishi teskari natijalarga olib keladi;

 agar tovarning bozor narxi muvozanat bahosidan oshib ketsa, bozorda uning ortiqchaligi vujudga keladi. Agar u muvozanat narxidan past bo‘lsa, bozorda tanqislik kuzatiladi.

Talab va taklifning elastik (egiluvchan)ligi

Talabning egiluvchanligi – bu sotish miqdorining narxning o‘zgarishiga bog‘liqligidir.

Talabning baho egiluvchanligi

Talabning baho egiluvchanligi tovar narxining o‘zgarishiga xaridorlar talabi kattaligini javobini ifodalaydi.

Quyidagilarni farqlaydi: