Iqtisodiyot asoslari fani predmeti vazifasi va ahamiyati

Assignotsiyalar – korxona va muassasalarni saqlash uchun davlat byudjetidan pul mablag‘larini berish.

Subsidiyalar – davlatning tashkilotlarga, muassasalarga taqdim etadigan pul nafaqalarining turidir.

Subvensiyalar – mahalliy hokimiyat idoralariga yoki alohida tarmoq xo‘jaligi idoralariga ularni rivojlantirish maqsadlarida taqdim etiladigan davlat moliyaviy nafaqasining turidir.

Dotatsiyalar – tashkilotlar va korxonalarga ularning zararlarini qoplash va qo‘llab-quvvatlab turish maqsadlari uchun beriladigan davlat nafaqasining turidir.

Shuningdek, davlat ikki guruhga bo‘linuvchi moliyaviy imtiyozlarni ham taqdim etadi. Bular:

 moslashuv imtiyozlari – ular zarar ko‘rib ishlashi rejalarda ko‘zda tutilgan yoki past rentabelli korxonalarga ularni moliyaviy sog‘lomlashtirish dasturlarida ko‘zda tutilgan muddatlarga beriladi.

 Rag‘batlantiruvchi imtiyozlar – korxonalarni ilmiy-texnik taraqqiyotdan, davlat buyurtmasini birinchi navbatda bajarishdan iqtisodiy manfaatdorliklarini kuchaytirish va ijtimoiy vazifalarni hal qilish maqsadlarida beriladi.

Davlat byudjetining holati:

 Agar davlat byudjetining xarajatlar qismi daromadlar qismiga teng bo‘lsa, normal bo‘ladi.

 Agar xarajatlar daromadlardan oshib ketsa, tanqis bo‘ladi.

Agarda davlat byudjetining tanqisligi yalpi ichki mahsulotning 2-3 foizi darajasida bo‘lsa, u umuman olganda iqtisodiyot uchun xavfli emas. Tanqislik darajasi bundan oshib ketsa, u pul-kredit tizimlarining va butun iqtiso-diyotning ishlashiga ta’sir qiladi.

Davlat byudjetining tanqisligi sabablari:

 iqtiodiyotning tanazzul (krizis) holati va milliy daromadning o‘sishini kamayishi sharoitlarida daromadni tushishi;

 byudjet xarajatlarini oshishi;

 davlat byudjetiga tushadigan aksiz soliqlarining kamayishi.

Byudjet tanqisligini pasaytirish bo‘yicha choralar:

 konversiya;

 moliyalashtirishdan kreditlashtirishga o‘tish;

 zarar ko‘rib ishlaydigan korxonalarga berilayotgan dotatsiyalarni asta-sekin, bosqichma-bosqich tugatib borish;

 davlatni boshqarish bilan bog‘liq xarajatlarni kamaytirish;

 soliqqa tortish tizimini o‘zgartirish;

 mahalliy byudjetlarining rolini oshirish.

Davlat qarzi – bu hukumatning davlat qimmatbaho qog‘ozlarining egalari oldidagi qarzining umumiy hajmidir. U o‘tgan davrlardagi byudjet tanqisliklari (byudjet ortiqchaliklarini olib tashlagandan so‘ng qolgan)ning summasiga tengdir.

Jahon amaliyoti byudjet tanqisligi muammosini hal qilishining to‘rtta usulini biladi. Bular:

 byudjet xarajatlarini qisqartirish;

 qo‘shimcha daromadlar manbaalarini izlab topish;

 davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun foydalaniladigan, ta’minlanmagan pullarni muomalaga chiqarish (emissiya qilish);

 fuqarolardan, banklardan, xo‘jalik tashkilotlaridan boshqa davlatlar va xorijiy moliyaviy tashkilotlardan pul qarzga olish.

Pulni qarzga olish davlat qarzini vujudga keltirib, u ikki turli bo‘ladi. Bular:

Ichki qarz – ichki qarzlarning qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olgan o‘z mamlakatining fuqarolari, banklari va firmalari, shuningdek, chet el fuqarolari oldidagi qarz;

Tashqi qarz – hukumatlararo kelishuvlar asosida pul taqdim etgan hukumatlar, xalqaro banklar, moliya tashkilotlari oldidagi qarzlar.

Davlatning mavjud bo‘lishi va uning o‘z vazifalarini bajarilishi, keladigan xo‘jalik faoliyatini ochiq, oshkor yuritimoqchi bo‘lgan shaxslarning qiziqishlariga zarar yetkazmaydigan soliqlarga tortish va davlat mablag‘larini mohirona boshqaradigan tizimni yaratishini talab etadi.