Iqtisodiy va

3 - 33



sidek doimiy m uvozanatda b o ‘lm og‘i lozim. T o ‘g ‘ri, insoni- yat taraqqiyotida avvallari tabiat ustunlik qilgan, keyinchalik esa jam iyatning tabiatga ta'siri kuchayib borgan; shaharlar rivojlanishi, urbanizatsiya va industriyalashtirish, aholi soni va zichligining ortib borishi kabi m uvozanatning buzilishi, ekologik halokat va buhronlarga olib kelgan. Shuning uchun 1992 yilda Rio-de-Janeyro (Braziliya) shahrida bo‘lgan BM T ning a t ro f - m u h i tg a b ag ‘ishlangan navbatdagi yig‘ilishida

« barqaror rivojlanish» («konsepsiya ustoychivogo razvitiya») g‘oyasi qabul qilingan. Unga muvofiq jam iyatning rivojlani­ shi, tabiiy sharoit va resurslardan foydalanish tabiat zarari, b o ‘lajak avlod hisobidan b o ‘lmasligi kerak.

Tabiat qonunlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot qonunlari- dan vujudga kelishi, davomiyligi, tezligi va boshqa jihatlari bilan farq qiladi. Shu nuqtai nazardan tabiat jam iyat oldida zaif, passivga o ‘xshab ko‘rinadi. A m m o bu I.V. Michurin aytganidek, « T abiatdan in ' o m - e h s o n k u tm asd an , u n d a n k o ‘proq olish kerak», degan m a 'noni bildirmaydi. Tabiat q o ‘zg‘alsa, uyg‘onsa undan qudratli kuch yo‘q. Masalan, yer qimirlashlar, yong'in, suv toshqini, b o ‘ronlar, vulqonlam ing otilishi har qanday taraqqiy etgan mamlakatni, jamiyatni ham halokatga keltirishi mumkin.

Yer yuzida va uning turli qismlarida b o ‘lib o ‘tayotgan c h o ‘l lashuv ja ra y o n i , tu p ro q ero z iy asin in g ku ch ay ish i , o ‘rm onzorlarning qisqarishi, suv va havo ( atm osfera)- ning ifloslanishi oqibatida turli kasalliklarning vujudga kelishi ekologik m u am m o la r um um bashariy, global m uam m olarga aylantirdi. Tabiat bizning har birim izdan qandaydir uzoqda, olisda — okeanda, tog 1 yoki tekislikda, c h o ‘l, o ‘rm onzor v o h a va v o d iy d a , d a l a d a g in a e m a s , b a lk i u b e v o s i ta atrofim izda, biz bilan va doim o bizga ta'sir qilib turibdi (shu nuqtai nazardan inson tabiatning bir b o ‘lagi hisobla­ nadi). Binobarin, Yer h am m a xalq va m illatning um um iy uyi va shu bois tabiatni e'zozlash, tozaligini saqlash, unga oqilona m unosabatda b o ‘lish jah o n hamjamiyatidagi barcha davlatlarning burchidir. Ushbu m uam m o yuqoridan, maxsus buyruq va k o ‘rsatkichlar bilan hal etilmaydi; buning uchun ekologik fikrlash, ekologik bilim va yuksak ekologik m ada- niyat talab etiladi.

34

Mohiyatan ekologik fikrlash geografik dunyoqarashga juda yaqin, chunki har ikkisida ham ta'sir va aks- ta’sir, o ‘zaro a lo q a d o r l ik k o m p le k s va h u d u d iy y o n d a s h u v m u h im ahamiyatga ega. Shu sababdan geografiya fanining ekologik m adaniyatni shakllantirishda o ‘rni katta.

Yer yuzining tabiati har xil, dunyo hamjamiyatidagi m am ­ lakatlarning rivojlanganlik darajasi ham bir xil emas. Tabiatda ham , jamiyat taraqqiyotida ham o ‘ziga xos sikllik mavjud; Yer shari tabiatida muayyan hududiy tartib, zonallik qonu- niyatlari bor, jahon hamjamiyati esa murakkab geosiyosiy tizim sifatida turli davlat va ularning chegaralari bilan b o ‘lin- gan. Tabiatda issiq mintaqa bilan bevosita sovuq iqlim m inta- qasi yonm a- yon turm aganidek, dunyo siyosiy xaritasi va geoiqtisodiy m akonda ham rivojlanish darajasi tubdan bir- biridan farq qiluvchi davlatlarning o ‘zaro joylashuvi kam uchraydigan holatdir.

Shu bilan birga ba'zi tabiiy geografik qonuniyatlar iqtisodiy geografiya uchun ham m a'lum darajada xosdir. C hunonchi, tog‘ vertikal mintaqalari faqat tabiati bilan emas, balki xo‘jalik yuritish, hududiy m ehnat taqsimoti bilan ham farqlanadi; tekislik iqlim mintaqalari ularga xos va mos iqtisodiyot va aholi joylashuvi, xo‘jalik ixtisoslashuv tizimiga ega, 0 ‘zbe- k iston R espublikasining d unyo okean va d en g iz la r id an uzoqda, ichkarida joylashuvi uning, kontinental iqlimidan tashqari, geosiyosiy va iqtisodiy geografik m avqeini ham belgilaydi va h.k.

Tabiatda ham jam iyatda, dunyo geosiyosiy tizimida ham chegaralar bor. A m m o tabiat chegaralari m a’muriy chegara- lar singari qat'iy, «Xitoy devori»dek tirik, jonli tabiatni sun'iy ikkiga bo‘lmaydi, ajratmaydi; tabiat chegaralari ancha turg'un, ma'muriy chegaralar esa o ‘zgaruvchan. Shuning uchun tabiiy geografik qonuniyatlarni o ‘rganishda m a'm uriy chegaralar bilan cheklanish umumgeografik bilimni egallashga ziddir. Chunki har qanday chegara ma'lum bir holatning oxiri b o ‘lsa, boshqasining boshlanishi, awalidir, ya'ni u o ‘tkinchi xarakter- ga ega. Shuning uchun, 0 ‘zbekiston Respublikasi tabiiy geog- rafiyasini Turkiston tabiatidan ajratib, uni ma'muriy chegara doirasida o ‘rganib b o ‘lmaydi.

Iqtisodiyotda, dunyo siyosiy xaritasida ham chegaralar o ‘ziga xos xususiyatga ega. Eng avvalo m a'muriy chegaralar

35


har qanday suveren davlatning m uhim belgisi, shartidir. Geografiyada esa bu chegaralarning shakii («geometriyasi») o 'zaro q o ‘shni davlatlarning siyosiy tarixi, iqtisodiyotning, aholi joylashuvining xususiyatlarini ham aks ettiradi. Masalan, davlatlar o'rtasida oddiy va to ‘g ‘ri chiziq shaklidagi chegaralar (Afrikada, 0 ‘zbekistonning T urkm aniston va Q ozog‘iston bilan chegarasi, AQSH va Kanada, Indoneziya chegarasi va h.k.) ularning bir vaqtlar boshqa m am lakat mustamlakasi ekanligi, ushbu hududning xo‘jalik jihatidan uncha ahamiyatli emasligi va aholisining siyrak joylashganligidan darak beradi. Q adim dan o'zlashtirilgan hududlarda esa davlat chegaralari o ‘ta murakkab, «arrasimon», meandra shaklida b o ‘ladi. Sa- babi bunday joylarda hududning har bir qismi katta iqtisodiy ahamiyatga ega.

Biz oldinroq tabiat va jamiyatni o ‘zimizning qadimgi ikki pallali qo‘l tarozusiga o ‘xshatgan edik. Agar bu tarozuda tabiat

«toshi» og‘irlik qilsa uning iqtisodiy sig‘imi past, ya'ni jamiyat qismi yengillik qiladi. Bunday holat qadimda mavjud b o ‘lgan, hozir esa jamiyatning tabiatga ta’siri, bosimi oshib bormoqda. T o ‘g ‘ri, tabiat jamiyatga xizmat qiladi va m a’lum m a 'noda unga b o ‘ysunadi, am m o jam iyat ham tabiatni e'zozlashi, avaylab-asrashi, t o ‘g‘ri m uom alada b o ‘lishi kerak.

Tabiat va jam iyat, um um an olganda, yaxlit, bir butun m urakkab tizim; ularni bir-biriga qaram a- qarshi yoki birini ikkinchisidan ustun q o ‘yish ham n o to ‘g‘ri. Xuddi shunga o ‘xshash tabiiy geografiya bilan ijtimoiy (iqtisodiy) geografiya ham o ‘zaro aloqada: tabiiy sharoit va resurslar ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirish nuqtai nazaridan, iqtisodiyot esa ishlab chiqarishni tabiatga ta'siri jihatidan ham o ‘rganishi lozim. Shuning uchun tabiiy geografiyada insonni, iqtisodiy geografiyada esa tabiatni, ekologik oqibatlarni unutm aslik kerak.

Iqtisodiy geografiya tom m a 'noda (masalan, A Q SH da) qishloq xo‘jaligi, tog‘- kon, o ‘rm onchilik va baliq sanoatidan iborat. Demak, uning tadqiqot doirasi bevosita tabiat va tabiiy resurslaridan foydalanish bilan bog‘liq. Hozir ham tabiiy sha­ roit va boyliklarga iqtisodiy baho berish, tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti iqtisodiy geografiya fanida m uhim o ‘rinni egal- laydi.

36

Masalan, geografik o ‘rinni tahlil qilganda m am lakat yoki m intaqaning dengiz va okeanlarga, yirik yoqilg‘i-energetika, magistral yo'llarga uzoq- yaqinligi, boshqa davlatlar bilan chegaradoshligi kabi jihatlariga e'tibor bermoq lozim. Hudud ichkarida ( Farg‘ona vodiysi), chekkada ( Q oraqalpog‘iston respublikasi), o ‘ziga xos geosiyosiy vaziyatda (Surxondaryo viloyati) yoki tranzit holatda ( Sam arqand, Navoiy, Sirdaryo viloyatlari) joylashganligini ularning iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazardan turlicha baholash m um kin. Shuningdek, m am lakatning asosiy kiradigan va chiqadigan «darvozalari» (Olot, Q o ‘rg‘ontepa, Q o‘ng‘irot tumanlari), chegaraga yaqin yoki tutash hududlarning geografik o ‘rinlari ham o ‘ziga xos iqtisodiy geografik m azm un kasb etadi.

Geografik o ‘rinning turli bosqich va turlarini tahlil qilishda uning ijobiy tom onlari bilan birga salbiy j ihatlarini ham aniqlash talab qilinadi. Shu bilan birga mintaqa yoki m am la­ katning geografik o ‘rnini yaqin kelajakda o ‘zgarish imkoniyat- lari va shu asosda hududning iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari oldindan bashorat qilinsa yanada maqsadga muvofiq b o ‘ladi (masalan, «Buyuk Ipak yo‘li»ning tiklanishi, TRASEKA loyi- hasining amalga oshirilishining O hangaron va F arg‘ona vo- diylariga ta'siri).

0 ‘rganilayotgan hududning ustki tuzilishi, ya'ni relyefini h am iqtisodiy geografik nuqtai n azardan baholash katta ahamiyatga ega. Sababi — tog‘lik yoki tekislik relyefi o ‘ziga xos xo'jalik sig‘imi va transport tizimiga ega. Bu jihatdan ayniqsa hudud yer usti tuzilishining har xilligi geografik m eh- nat taqsimotini rivojlanishiga qulaylik yaratadi.

Relyef, uning geologik tarixi va tuzilishi qazilma boylik- larning mavjudligi, ularning turlariga ta'sir etadi. Chunki, tekislik, tog‘ landshaftlarining o ‘ziga xos qazilma resurslari b o ‘ladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda qazilma boyliklarning k o ‘p yoki kam l igidan k o ‘ra u larning o ‘zaro joylashuvi, hududiy birikm alari m uhim roq. C hun o n ch i , to g ‘ relyefi, daryo, rangdor metallar rudasi yoki toshko'm ir va tem ir ruda konining bir- biriga yaqinligi rangli va qora m etallurgiya korxonalarini qurishda ayni muddaodir.

Iqlim sharoiti, agroiqlim iy om i llar — havo harorati, vegetatsiya davri, tuproq, namlik kabilar qishloq x o ‘jaligini

37

rivojlantirish va hududiy tashkil etish jihatdan o ‘rganilishi lozim. Iqlimning quruq yoki namligi, tuproq qatlamlari agrar sohaning muayyan yo‘nalishlarini rivojlantirishga imkon bera­ di. Shu o ‘rinda, ayniqsa bizning sharoitimizda suv resurslariga ham jiddiy e'tibor berm oq zarur.

0 ‘rganilayotgan hududning xususiyatidan kelib chiqqan holda uning o ‘rm on va hayvonot olamini ham tahlil qilish m um kin. Masalan, bunday yondashuv Kanada, Rossiyaning Sibir o ‘lkasi, Braziliya kabilarni o ‘rganishda katta m azm un- ga ega.

Tabiiy geografik kom ponentlar alohida- alohida (« dona- lab») ko‘rib chiqilgandan so‘ng ular majmua shaklida bahola- nishi kerak. Chunki, tabiatda ham, iqtisodiyotda b o ‘lganidek, b arch a k o m p o n e n t la r o ‘zaro aloqada va ular o ‘ziga xos geotizimni tashkil qiladi. Chunonchi, tog‘, cho‘l, o ‘rmon, bot- qoqlik landshaftlarining organik va noorganik dunyosi, jonli va jonsiz tabiati turlicha. Bunday landshaft shakllari iqtiso­ diyot tarmoqlarini hududiy tashkil qilish, aholining joylanishi va salomatligida ham alohida m azm unga ega.

Shunday qilib, tabiat va jam iyat o ‘zaro aloqadorlikda, doimiy harakatda. Binobarin, iqtisodiy geografiyada « tabiat— aholi—x o ‘jalik» uchligiga katta aham iyat beriladi. Ushbu tizimni to ‘rtlik, ya'ni «tabiat—aholi—xo‘jalik—tabiat» shaklida ham qarash mumkin. U holda bunday yondashuv sikllik va ekologik m azm unga ega bo'ladi.

Ayni vaqtda iqtisodiyot va ijtimoiy hayotga mos ravishda tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy (sotsial) m uhit yoki m akonni ajratish mumkin. 0 ‘z navbatida geoiqtisodiy, sotsial va tabiiy m uhit ajralmas birlikni, yaxlit geografik m akonni shakllan- tiradi.