Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

120 

 

natijasida).  Bu  holat  Angliyani  jahon  iqtisodiyoti  va  siyosiy  kartasida  haddan 

tashqari katta o‗rin tutishiga olib keldi. 

Bu 

bosqichning 

bosh  iqtisodiy  xususiyatlari  xo‗jalikning  yanada 

baynalmilallashuvi  va  xalqaro  geografik  mehnat  taqsimotining  chuqurlashuvidir. 

Xalqaro savdoda mustamlakalar o‗rni quyidagi omillar bilan belgilanar edi: 

1. Mustamlakalar tor doiradagi qimmatbaho mahsulotlarni yetkazib berishdan 

tashqari  rivojlangan  plantatsiya  xo‗jaligi  (tropik  dehqonchilik)  mahsulotlarini 

yetkazib  bera  boshladi.  ―Eski  dunyo‖  dan  ―Yangi  dunyo‖ga  shakarqamish,  kofe, 

choy,  paxta  ekinlari  o‗tgan  bo‗lsa,  aksin-cha,  u  yerdan  makkajo‗xori,  kartoshka, 

pomidor, kakao, tamaki ekinlari keltirilgan. 

2.  Mustamlakalar  plantatsiya  xo‗jaliklari  uchun  ishchi  kuchi  yetkazib  berdi. 

Qul savdosi rivojlandi, bundan Afrika katta zarar ko‗rdi. 

3.  Mustamlakalar  metropoliyalar  uchun  sanoat  mahsulotlari  sotadigan 

bozorga  aylandi.  Dastlabki  ishlab  chiqarishni  oqilona  joylashtirish  konsepsiyalari 

ham yuzaga keldi. Masalan, nemis iqtisodchisi va iqtisodiy geografi I.Tyunenning 

(1783-1850)  ―Qishloq  xo‗jaligini  joylashtirish‖  nazariyasi  bevosita  Germaniya 

sharoitida  bozor  munosabatlariga  xos  yuqori  foyda  olish  bilan  bog‗liq  dastlabki 

ilmiy qarashlardan hisoblanadi. 

Ichki  yonuv  dvigatelining  ixtiro  qilinishi  oqibatida  transport  tarmoqlarida 

yanada  kuchli  o‗zgarishlar  ro‗y  berdi.  Rossiya,  AQSh  va  Kanadada  dastlabki 

transkontinental  temir  yo‗llar  qurildi.  Dengiz  transporti  kontinentlararo  ahamiyat 

kasb etdi (yelkanli kemalar bug‗ bilan yuradigan kemalar bilan almashdi). Suvaysh 

va  Panama  kanallarining  qurilishi  tufayli  okeanlararo  yuk  tashish  yo‗nalishlari 

shakllandi. Transportning rivojlanishi xalqaro bozorning yanada kengayishiga olib 

keldi. 

XX asr boshlarida jahon mamlakatlarida ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti 

ichki  qarama-qarshiliklarga  boyligi,  iqtisodiy  va  siyosiy  notekislik  bilan 

---