Iqtisodiy tizimlarning turlari va modellari

partiya siyosati tufayli milliy o'zlik, milliy qadriyatlar va
madaniyatning inqirozga uchrashi, sobiq totalitar tuzumdan
meros bo'lib qolgan rejali iqtisodiyot, mam- lakatning
inqirozlar arafasiga kelib qolganligi rivojlanishning faqat va
faqat O'zbekistonga xos bo'lgan modelini ishlab chiqish va
qo'llash zaruratini keltirib chiqargan edi. O'zbekiston sobiq
ittifoq davrida ham milliy, ham yakka hokim mafkura zulmi
ostida yashadi. Kommunistik mafkura o'z tabiatiga binoan

---

totalitar ruhdagi mafkura bo'lib, u asosan hayotning barcha
jabhalarini egallashga, har bir insonning shaxsiy hayotini
ham butunlay nazorat qilishga da'vogar edi. Totalitar
mafkura o'z tabiati va xarakteridan kelib chiqib «buyuk
kelajak» uchun o'tmishni ham, boshqa har qanday
mafkuralarni ham inkor etgan edi. Jamiyatning barcha
sohasidagi hokimiyat butunlay partiyaga tegishli bo'lib,
kommunistik partiya bilan davlat apparati bir-biri bilan
chirmashib va qo'shilib ketgan edi. Shuningdek, jamiyatning
davlatlashtirish darajasi ham o'zining eng yuksak
cho'qqisiga chiqib, davlatdan mustaqil bo'lgan ijtimoiy hayot
va jamiyatning demokratik institutlari butunlay yo'q qilindi:
kommunistik partiyadan boshqa barcha partiyalar tor-mor
qilindi, barcha jamoat tashkilotlari va nodavlat birliklar
hukmron partiyaga bo'ysundirildi. Huquq va qonunlarning
jamiyatdagi o'rni pasayib, kommunistik partiya qonun bilan
cheklanmagan va qonunga bo'ysunmagan cheksiz
vakolatlarga ega bo'ldi. Kommunistik partiya apparati
iqtisodiyotning barcha sohalarini monopoliya qilib olgan
holda ma'muriybuyruqbozlik usulida rahbarlik qila boshladi.
Kommunistik partiya shaxs hayoti, oila, din, san'at, fan,
madaniy an'analar kabi ijtimoiy hayot sohalarini ham o'z
nazorati ostiga olib, bu sohalardagi qadriyat va me'yorlarni
belgilab berishga ham da'vogarlik qila boshladi. Jamiyat
a'zolarining erkin fikrlash, mehnat qilish va o'z shaxsini
intellektual va ma'naviy jihatlardan yuksaltirish, yaratuvchilik
ijodiy qobiliyatini takomillashtirish kabi sifatlarini rivojlantirish
imkoniyatlari totalitar rejim tomonidan siqib qo'yilganligi
uchun ham sobiq sho'ro jamiyati o'zini o'zi rivojlantirish va
yangilash imkoniyatlaridan deyarli mahrum bo'lgan edi.
Shuning uchun ham bu jamiyat tez o'zgarayotgan dunyoga

---

nisbatan moslasha olmadi. Kommunistik partiya va
davlatning ishlab chiqarish va moddiy-ma'naviy boyliklarni
taqsimlashdagi o'rnining beqiyosligi, ularning xususiy
mulkchilik va bozor raqobatchiligini ta'qiqlash siyosati,
shuningdek, ortiqcha ijtimoiy differensiatsiyaga yo'l
qo'ymasligi oqibatlarida jamiyat va davlat rivojlanishidagi
barcha maqsadlar majburlash vositalarida amalga oshirila
boshlandi. Boshqacha aytganda, boshqaruv noiqtisodiy
usullarda, ya'ni iqtisodiyotning rivojlanish qonuniyatlarini
hech bir hisobga olmagan holda amalga oshirildi. Shuning
uchun ham jamiyatda demokratiya unsurlarining shunchaki
yashashi uchun biron-bir imkoniyat ham yo'q edi. Davlat
hokimiyatining barcha jabhasi faqat kommunistik partiyaga
tegishli edi. Bu holatni taniqli siyosatshunos Xanna Arendt
o'zining «Totalitarizm virusi» nomli asarida quyidagicha
ifodalaydi: «Partiya doimo jamiyatning tizilmalashuvi bilan
bog'liq bo'lib, uning ma'lum qatlamlari manfaatlarini ifoda
etdi. Olomon uchun tuzilmaviylikning yetishmasligi yangi
tipdagi partiyaga bo'lgan zaruriyatni shakllantirdi. Butin bir
jamiyat manfaatlarini ifoda etishga da'vogarlik qilayotgan