354
yuqori bosqichga ko`tarildi. Bu yo`nalishning muhim xususiyati shuki,
uning namoyandalari iqtisodiy ta'limotlar va iqtisodiy tahlillarda matema-
tika uslublarini keng qo`llaydilar, iqtisodiyotga liberal yondoshuv mavjud.
Davr taqozosi tufayli iqtisodiyotdagi ekonometrika yo`nalishi ham
tobora rivojlanib, takomillashib bormoqda. Evolutsiya davomida uning
namoyandalari qo`llaydigan tushunchalar o`zgarmoqda, bugungi kunga ke-
lib miqdoriy tahlil usullari ham rivojlanmoqda, tahlil sohasi ham kengayib
bormoqda. quyidagi omillar bu yo`nalishning rivojini zarur qilib qo`ydi:
1. Tahlilning matematik va
statistik uslublarining rivoji, ayniqsa
matematik programmalash, turli o`yinlar nazariyasi, matematik statistikaga
oid ishlarning ko`payishi;
2. Ilmiy-texnika taraqqiyotining rivoji, fanning yangi tarmoqlari-
ning paydo bo`lishi, xususan kibernetika,
elektron-hisoblash texnikasi,
komp'yuterlar tizimi, iqtisodiyot sohasidagi informatsiyaning tobora
ko`payishi, bu informatsiyani tayyorlash, uzatish, qabul qilish va qayta
ishlash hajmlarining keskin ortib ketishi;
Umuman hozirgi davrda hayotni, uning muhim qismi bo`lgan iqti-
sodiyotni bu yo`nalishsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Shu sababli ekonome-
trika ham ilmiy, ham amaliy jihatdan muhim bo`lib qoldi.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Lozanna
universiteti professori
L.Valras kapitalistik iqtisodiyotning "umumiy iqtisodiy muvozanati" mo-
delini qurdi. Bu yo`nalish Valras ishining davomchisi, italiyalik olim Vil-
fredo Pareto (1848-1923) tomonidan keng rivojlantirildi. U "eng yuqori
naf" nazariyasini hal etish, iste'mol ne'matlarining nafi (foydaliligi)ni hiso-
blash uchun harakat qildi va matematik usullardan keng foydalandi. Pareto
o`z tahlili asosiga daromad miqdori va tovarlar bahosini qo`ydi.
Iste'mol ne'matlari to`plami turlicha bo`lishi tabiiy. Shu sababli
Pareto "ideal muvozanat" sxemasini oladi, bunda avtomatik ravishda paydo
bo`ladigan "xususiy muvozanat" har bir iste'molchining optimal tanlovidan
vujudga keladi. Bu usul bilan Pareto "eng yuqori naf" nazariyasini boshi
berk ko`chadan olib chiqa olmadi, lekin uning "afzal ko`rish" va "loqaydlik
egri chiziqlari" nazariyasidan ekonometrik
tadqiqotlarda foydalanib
kelinmoqda. U Valrasning umumiy iqtisodiy muvozanat nazariyasini
takomillashtirishga harakat qildi. U ustozidan farqli ravishda ishlab
chiqarish
funksiyasining
mahsulot
chiqarish
hajmiga
bog`liqligi
koeffitsientining o`zgarishi mumkinligini tan olgan. "Pareto qonuni"da
kapitalistik
mamlakatlarda
aholi
daromadlarining
taqsimlanish
giperbolasining tenglamasi beriladi (1897).
355
Foydalilik (naf) funksiyasini topish uchun ne'matlar to`plami
afzalligi konsepsiyasi Jon fon Neyman tomonidan yanada rivojlantirildi. U
o`yin nazariyasiga asoslanib, individuumning maksimum yutuqqa intilishi
sharoitidan
kelib chiqib, iste'molchining o`zini tutish modelini ishlab
chiqdi. Bunda ne'matlar foydaliligi konsepsiyasi psixologik talabni
qondirish mezonlari bilan bog`lab o`rganiladi.
R.Xuker
(Buyuk
Britaniya)
tomonidan
korrelatsion tahlil o`tkazilgan, bunga rus statisti
A.A.Chuprov
ham
ancha
hissa
qo`shgan.
Ekonometrika
alohida
ilmiy
yo`nalish
sifatida
iqtisodiy nazariya, matematika va statistikadan 20-30
yillarda
ajralib chiqdi, bu xususan G.Mur va G.Shuls
(AQSH) asarlari tufayli ro`y berdi. "Ekonometriya"
matni birinchi bor pol'shalik iqtisodchi P.Chompa
(1910)
tomonidan
ishlatildi
(ekonometrika
va
ekonometriya iboralari teng kuchli hisoblanadi), ilmiy qo`llanuvga esa
norvegiyalik iqtisodchi R.Frisk (1926) kiritdi. U I.Fisher, I.Shumpeter,
Ch.Rouz va boshqa amerikalik olimlar bilan birga "Xalqaro ekonometriya
jamiyati"ning tashkilotchisi hamdir (1930). Bu jamiyat 1933 yildan
"Ekonometrika" jurnalini nashr etadi.
U.Mitchell va u boshqargan "iqtisodiy barometrlar"ning Garvard
maktabi vakillari ham bu yo`nalishga katta hissa qo`shmoqdalar. Keyingi
davrda italiyalik iqtisodchilar E.Barone va M.Pantaleoni, amerikalik
I.Fisher, G.L.Mur, E.Chemberlin, shvetsiyalik K.Viksell, G.Kassel va
boshqalar bu sohada muhim yutuqlarni qo`lga kiritdilar.
30-yillardagi tadqiqotlar
asosan iqtisodiy sikl
muammolari bilan bog`liq bo`lib, ular bu sikl
sabablari va iqtisodiy kon'yunktura xarakterini
aniqlashga
bag`ishlangan.
I.Fisher,
R.Frish,
M.Kaletskiy va ayniqsa Ya.Tinbergen bu sohada qator
tadqiqotlarni o`tkazdilar. Niderlandlik olim Tinbergen
ba'zi sikllar konsepsiyalarini iqtisodiy modellar
yordamida tekshirishga urinib ko`rdi. U bunday
sikllardan 1919-1932
yillardagi AQSH, 1870-1913
yillardagi
Angliya
va
1923-1937
yillardagi
Niderlandiya iqtisodiy modellarini tuzib chiqdi: ular ahamiyatga ega
bo`lmasa-da, matematik-statistik uslublarning rivojiga katta turtki bo`ldi.
Shuni ta'kidlab o`tish kerakki, odatda o`zgaruvchilar yoki ularning
logarifmlari orasidagi bog`lanish chiziqli bo`ladi, ya'ni ularning grafigi
Do'stlaringiz bilan baham: 
