Iqtisodiy ta'limotlar

V.Pareto

---

303 
M.Blauk fikricha, agar naflikni miqdoriy o`lchash imkoni 
bo`lmasa, eski eng yuqori naflik nazariyasidan voz kechish zaruratini sezi-
ladi va aniqlangan afzallik metodiga to`la o`tish kerak. 
Pareto tadqiqot maqsadida "befarilik egri chiziqlari"dan foydala-
nibma'lum ne'mat, miqdori, xuddi shuningdek boshqa barcha resusrlar mi-
qdoriga bog`liq ravishda iste'molchining qaysi ne'matini tanlash masalasini 
ko`rib chiqadi. Tovarlar nafligi summasi turli kombinatsiyalarda bo`ladi va 
bir kombinatsiyaning boshqasidan ustunligini belgilash kerak. Natijada 
olimning uch o`lchovli diagrammalari paydo bo`ldi, bu diagramma asos 
(o`n) larida iste'molchi qo`lida bu yoki boshqa ne'matlarning turlicha mi-
qdori ko`rsatiladi. 
Pareto naflikning an'anaviy miqdoriy o`lchashg usullaridan voz 
kechib, "ijtimoiy maksimal naflik" tushunchasini izohlab beradi, bu 
tushuncha hozirgi davrda "Pareto optimumi" deb nomlanadi. Bu tushuncha 
shunday o`zgarishlarga baho berish uchun foydalaniladiki, unda barchan-
ing farovonligi yo yaxshilanadi, yoki bozorning biror odam o`z ahvolini 
boshqa odamning ahvolini yomonlashtirmasdan yaxshilay olmaydi. 
Bu tovar va resurslarining eng yaxshi taqsimotini xakarterlaydi. 
Keyinchalik umumiy bozor muvozanati bozorning Pareto optimal holati 
ekanligi isbotlab berildi. Xo`sh, bu nima degani? Bu bozor ishtirokchilarin-
ing hammasi o`z foydasi uchun intilib, o`zaro manfaat va foydalar mu-
vozanatiga erishishidir. Bunda sumlar qoniqish (umumiy foydalilik) 
funksiyasi o`z maksimumiga yetadi. Boshqacha qilib aytganda, A.Smit 
tomonidan ilgari surilgan mashhur "ko`rinmas qo`l" to`g`risidagi g`oyalar 
amaliyoti isbotlab berilgan.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Lozanna universiteti professori 
L.Valras kapitalistik iqtisodiyotning "umumiy iqtisodiy muvozanati" mod-
elini qurdi. Bu yo`nalish Valras ishining davomchisi, italyan olimi Vilfredo 
Pareto (1848-1923) tomonidan keng rivojlantirildi. U "eng yuqori naf" 
nazariyasini hal etish, iste'mol ne'matlarining nafi (foydaliligi)ni hisoblash 
uchun harakat qildi va matematik usullardan keng foydalandi. Pareto o`z 
tahlili asosiga daromad miqdori va tovarlar bahosini qo`ydi. 
Iste'mol ne'matlari to`plami turlicha bo`lishi tabiiy. Shu sababli, 
Pareto "ideal muvozanat" sxemasini oladi, bunda avtomatik ravishda paydo 
bo`ladigan "xususiy muvozanat" har bir iste'molchining optimal tanlovidan 
vujudga keladi. Bu usul bilan Pareto "eng yuqori naf" nazariyasini boshi 
berk ko`chadan olib chiqa olmadi, lekin uning "afzal ko`rish" va "loqaydlik 
egri chiziqlari" nazariyasidan ekonometrik tadqiqotlarda foydalanib 
kelinmoqda. U Valrasning umumiy iqtisodiy muvozanat nazariyasini 

---

304 
takomillashtirishga harakat qildi. U ustozidan farqli ravishda ishlab 
chiqarish 
funksiyasining 
mahsulot 
chiqarish 
hajmiga 
bog`liqligi 
koeffitsientining o`zgarishi mumkinligini tan olgan. "Pareto optimum"ida 
aholi daromadlarining taqsimlanish giperbolasining tenglamasi beriladi 
(1897). 
Foydalilik (naf) funksiyasini topish uchun ne'matlar to`plami 
afzalligi konsepsiyasi Jon fon Neyman tomonidan yanada rivojlantirildi. U 
o`yin nazariyasiga asoslanib, individuumning maksimum yutuqqa intilishi 
sharoitidan kelib chiqib, iste'molchining o`zini tutish modelini ishlab 
chiqdi. Bunda ne'matlar foydaliligi konsepsiyasi psixologik talabni 
qondirish mezonlari bilan bog`lab o`rganiladi. 
L.Volras 
farqli 
V.Pareto 
modelida 
faqat 
erkin 
raqobat 
iqtisodiyotigina tahlil etilmaydi, turli tipdagi monopol bozorlag ham qarab 
chiqiladi, bu tadqiqotlar XX asrning o`rtalaridagina alohida tadqiqot 
predmetiga aylandi. Ular tahlilning yangi ikki boshqa yo`nalishi bilan 
birlashib ketdi: 1) bozor mexanizmi nazariyasi; 2) firma va uy xo`jaligi 
faoliyati tahlili.