|
3. Pulning mehnat nazariyasiga ko’ra pul ichki qimmatga ega maxsus tovar. Uningqiymati umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi maxsus tovar – oltin, kumushni qidirib topish,qazib chiqarish va undan tangalar tayyorlash uchun sarflangan mehnat xarajatlari bilano’lchanadi.
4. Pulning miqdoriylik nazariyasida pul ichki qadr-qimmatga ega emas. Pulningqimmati muomaladagi pul miqdori bilan aniqlanadi degan fikr ilgari suriladi. Pulninng oltinasosi bekor qilingan.Hozirgi paytda pul haqidagi nazariyalar ichida miqdoriylik nazariyasi eng obro’linazariya hisoblanadi. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori muammosi kapitalizmrivojlanishining boshlanish davriga borib taqaladi.«Yangi dunyo» Amerika qit’asi kashf etilgach, u erlardan Evropaga qimmatbahometallarni oqib kelishi (1503-1560 yillar davomida Ispaniyaga 120 tonna oltin, 574 tonnakumush olib kelindi) tovarlar narxini 2,5-4 martagacha oshib ketishigaolib keldi. Ana shundanso’ng iqtisodchilar muomaladagi pul miqdorini o’rganishga diqqat-e’tiborlariini qaratdilar.Miqdoriylik nazariyasining asoschisi bo’lib, frantsuz iqtisodchisi J. Boden (1530-1596)hisoblanadi.18 asrda pulning miqdoriylik nazariyasini Angliyada – D. Yum va J. Mil, Frantsiyada Sh.Monteskelar rivojlantirishdi. Pulning miqdoriylik nazariyasi XX asrda keng yoyildi,iqtisodchilarning diqqat-e’tibori qaratiladi. Bunga sabab pul muomalasi muammolari va qog’ozpullarning xarid qobiliyatini pasayib ketishi bo’ldi.1 Pul forscha-tojikcha ko’prik degan ma’noda ishlatiladi, u ayirboshlashga xizmat qiluvchi ko’prik vazifasini o’taydidegan fikrlar ham yo’q emas.
Pulning miqdoriylik nazariyasining g’oyasi oddiy: muomalada mavjud pulmiqdorining o’zgarishi, tovar va xizmatlar narxining absolyut darajasini o’zgarishiga olib keladi, u o’z navbatida pulning xarid quvvatini o’zgarishiga olib keladi.
Bu nazariya pul va tovar bozori o’rtasidagi bog’lanishni tushunishga yordam beradi.Pulning miqdoriylik nazariyasi yagona kontseptsiyani ifodalamaydi. Asosiy g’oyaatrofida iqtisodchilarning turli-tuman fikrlari mavjud bo’lib, u har bir iqtisodchining o’z qarashi,nuqtai nazari, qo’ygan maqsadi iqtisodiy tahlili bilan bog’liq.Pul maxsus tovar bo’lib, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning mahsulidir. Pulningkelib chiqishi to’g’risidagi evolyutsion kontseptsiyaga binoan, u ijtimoiy mehnat taqsimotining,tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning natijasi.Dastlab, ayirboshlash tasodifiy tarzda yuz bergan. Tasodifiy ayirboshlash mahsulottovarga aylanganligini bildiradi. Ayirboshlash natijasida mo’’jiza yuz beradi. Bir tovar, aytaylik,qo’y bosh-qa bir tovarga — boltaga aylanib qoladi. Chunki, bunda turli xil iste’mol qiymatlariayirboshlanadi.
Bir tovarni bevosita boshqa tovarga almashtirish hozir ham mavjud bo’lib, u barter debataladi. Lekin bunday ayirboshlash juda cheklangan, ozgina tovarlar o’rtasidagina amalgaoshirish mumkin.Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki kengayganshaklga o’tadi. Ayirboshlashda endi bir qancha tovar egalari ishtiroketadi.Hayot tovarlar ichidan boshqa hamma tovarlarga ayirboshlash mumkin bo’lgan birtovarning ajralib chiqishini ob’ektiv zarurat qilib qo’ydi.Ana shu zarurat tufayli turli yurtlarda turli narsalar ana shunday ayirboshlash vositasisifatida ishlatilgan. Ba’zi joylarda mo’yna, boshqasida chorva mollari, chig’anoq, tuz, don vahokazolar qadrlanib, boshqa hamma narsalarga almashtirilgan. Lekin turli narsalarniayirboshlash vositasi sifatida ishlatilishi almashuvning o’ziga xos ziddiyatlarini namoyon qildi.Sababi, bir yurtda qadrlangan narsa boshqa yurtda unchalik qadrlanmagan. Undan tashqari,ayrim narsalarni uzoq saqlab bo’lmasligi, uzoq joyga olib borish qiyinligi (masalan, chorvamollarini) qo’shimcha qiyinchilik tug’dirgan. Natijada tovarlar ichidan shunday bir tovar ajralib chiqishi ob’ektiv zarurat bo’lib qoldiki, bu tovar qator xususiyatlari bilan avvalgi ayirboshlashvositasi bo’lib xizmat qilgan tovarlardan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turishi talab etilgan:
1. Uzoq muddat saqlash mumkinligi.
2. Uzoq masofaga olib borish qulayligi.
3. Tabiatda kamyob bo’lib, kam miqdorining ham qadr-qimmatini yuqoriligi.
4. Sifat jihatidan bir xilligi.
5. Qadr-qimmatini yo’qotmay, oson bo’linishi va qo’shilishi.
Mana shunday xususiyatlarga nodir metallar, kumush va oltin ega bo’lib, ular har qandayboshqa tovarga ayirboshlanadi, ya’ni umumiy ekvivalent rolini o’ynaydi. Ana shunday xossagaega bo’lgan alohida tovar pul deb ataladi.Dastlab, muomalada kumush va oltin pullar, so’ngra oltin, ke-yinchalik oltinning belgisisifatida qog’oz pullar yuritilgan.Hozirgi paytda elektron (kredit kartochkalari) pullar paydo bo’lib keng qo’llanilaboshladi.Ma’lumki, pulga dastlab, klassik siyosiy iqtisod vakillari tomondan berilgan ta’rif
Do'stlaringiz bilan baham: |
