“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

  
«Nufus qonuni».
 
 
 
       Er  kurrasidagi  resurslarning  cheklanganligi va aholi ehtig’jlarining cheksizligi 
g’sh ingliz ruhoniysini iqtisodig’t bilan shug’ullanishga da’vat etadi. U 32 g’shida 
g’zgan «Nufus qonuni to’g’risida tajriba» asarida o’zining bu mavzu bo’yicha butun 
dung’da katta qiziqish uyg’otgan, hozir ham unutilmagan mulohazalarni bag’n etgan. 
T.Maltus o’z mulohazalariga statistik materiallarni, katta hajmdagi faktlarni asos qilib 
olgan. Ularni o’rgangan holda T.Maltus, o’z tarixi to’g’risida aniq ma’lumotlarga ega 
bo’lgan barcha  
xalqlar  o’zini-o’zi takror hosil qilishda shu qadar yuqori qobiliyatga ega bo’lganki, 
agar bu hodisa yashash vositalarining etishmasligi g’ki boshqa sabablar (kasalliklar, 
urushlar va b.) bilan to’xtatib turilmasa, balki odamlarning soni juda tez va muttasil 
ko’payib borgan bo’lar edi, deb isbotlab berishga uringan. 
 
T.Maltusning g’zishicha, uning kitobi nashrdan chiqqan kungacha bironta 
mamlakat  o’z hududida aholi zichligi juda oshib ketganidan o’zini etarli hajmda 
iste’mol mollari bilan ta’minlash imkoniyatiga ega bo’lmagan. Iqtisodig’t, eng 
avvalo, tabiiy muhit imkoniyatlari bilan aniqlanuvchi  o’zining ishlab chiqarish 
imkoniyatlari doirasidan chetga chiqishga qodir emas.  
 
Muallifning xulosa qilishicha, o’tmishda bo’lgan narsalar kelajakda  ham 
qaytarilishi extimol, aholi o’sishi ham, agar u ongli suratda cheklanmasa, unda  
kambag’allik,urushlar, kasalliklar va boshqa halokatli sabablar bilan to’xtatilib 
turiladi. T.Maltus aholining tez o’sish sur’atini pasaytirish maqsadida 
kambag’allarning nikohdan o’zlarini  tiyishlarini, kech turmush qurishlarini taklif 
qiladi. Lekin uning o’zi ham o’z tavsiyalarining to’g’riligiga unchalik ishonmagan. 
 
T.Maltus o’z nazariyasini asoslab berishda tuproq  unumdorligining pasayishi 
kontseptsiyasidan foydalangan. Agar bitta er uchastkasining o’ziga ustma-ust mehnat 
sarflansa, u xuddi shunday nisbatda hosildorlikning o’sishiga olib kelmaydi, chunki 
hosildorlik faqat mehnatga emas, balki tuproqning tabiiy unumdorligiga ham bog’liq  
bo’ladi. U berishi mumkin bo’lgan narsadan ortiqchasini undan olib bo’lmaydi.  
Hisoblab chiqqach, T.Maltus xulosa qiladi: insoniyat qancha harakat qilmasin, 
qishloq xo’jaligidan u oladigan oziq-ovqat mahsulotlari miqdori faqat  arifmetik 
progressiyada o’sishi (eslatib o’tamiz , arifmetik progressiyada o’sish 1,2,3,4,5.... 
ko’rinishda,  ya’ni har bir keyingi son oldingisidan bir xil absolyut miqdorga oshib 
boradi), aholining soni esa geometrik progressiyada o’sishi mumkin (eslatib o’tamiz, 
geometrik  
progressiyada o’sish 1,2,4,8,16,… ko’rinishda, ya’ni har bir keyingi son oldingisidan 
2 barobar ko’p bo’ladi). 
 
Arifmetik progressiya geometrik progressiyaga nisbatan sekin oshib borganligi 
sababli,  T.Maltus hisobidan kelib chiqadi: agar  er kurrasi aholisi sonining o’sishi 
cheklanmaydigan bo’lsa, u chog’da odamlar dahshatli ocharchilikka duch keladilar. 
Bu erda  T.Maltus insoniyat manfaati nuqtai nazardan o’limning ko’payishiga olib 
86 

---

 
keluvchi barcha omillarni - epidemiya, ocharchilik qirg’ini, urushlarni ijobiy 
baholash kerak, deb xulosa qiladi.  
 
Bu nazariya barcha iqtisodiy ta’limotlar ichida eng qayg’uli, eng ma’yusli 
hisoblanadi.  T.Maltusdan keyingi davrdagi iqtisodchilar uning xulosa va prognozlari 
asossiz ekanligini isbotlab berdilar. Buning uchun odamlarga tuproq unumdorligini 
oshirish, T.Maltus tasavvur qila olmagan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish 
imkonini yaratib beruvchi fan-texnika yutuqlari asos bo’ldi. Amerika iqtisodchisi 
J.L.Saymonning tasdiqlashicha, insonning ijodkorligi  va uning mevasi - texnik 
jarag’n planetadagi  aholining har qanday o’sishini kompensatsiyalashi va uning 
yuqori hag’t darajasini ta’minlashi mumkin.