“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

Qiymat, pul va foiz nazariyalari. 
 
A.Tyurgo qiymat, baho va pulni tahlil kildi. Uning bu sohadagi fikrlari o’ziga 
xos xarakterga ega va qiymatning mehnat nazariyasidan farq qiladi. A.Tyurgo 
tovarning almashuv qiymati va bahosi sotuvchi va xaridorlar istagining intensivligi 
bilan aniqlanishi to’g’risidagi g’oyani, ya’ni foydalilik g’oyasini ilgari surdi. 
Keyinchalik bu g’oya zamonaviy baho nazariyasining shakllanishida ijobiy rol 
o’ynadi.  
A.Tyurgo pulni o’z mohiyatiga ko’ra tovarlar dung’sidagi bir tovar sifatida 
ta’riflab, ayniqsa «oltin va kumushni, boshqa har qanday materialga nisbatan moneta 
(tanga) xizmatini o’tashga yaroqli», deb hisobladi, negaki ular tabiatan moneta bo’lib 
yaralgan, uning ustiga har qanday kelishuv va qonunlardan qat’iy nazar hamma 
uchun umumiy moneta bo’lib qoladi. Uning fikricha pul, ya’ni oltin va  
kumushning bahosi nafaqat barcha boshqa tovarlarga nisbatan o’zgarib turiladi, balki 
bir-biriga bo’lgan nisbati, kam g’ki ko’pligiga qarab ham o’zgarib turadi. A.Tyurgo 
qog’oz pullarning miqdori yaratilgan tovar va xizmatlarning miqdoriga mos 
kelmagan sharoitda bunday pullardan foydalanish noqulayliklari to’g’risidagi qoidani 
dalillar bilan isbotlab berdi.  
A.Tyurgo iqtisodig’tda protektsionizm sig’satining salbiy tomonini ko’rsatib 
berdi. Uning fikricha «olish va sotishdagi umumiy erkinlik, bir tomondan, sotuvchiga 
ishlab chiqarishni rag’batlantiruvchi narxni, ikkinchi tomondan, xaridorga eng yaxshi 
tovarni eng past bahoda sotib olishni ta’minlashning yagona vositasidir».  
A.Tyurgo ssuda (pul) foizini tadqiqot qilar ekan, qarzga olingan pulni o’simi 
bilan qaytarishga jinoyat sifatida qaraydigan nasixatgo’ylar bid’atlarini qoraladi. 
Uning ta’kidlashicha, qarz beruvchi qarz vaqti davomida ushbu qarzga bergan puli 
61 

---

 
uchun olishi mumkin bo’lgan daromadni yo’qotadi, qarz oluvchi esa bu pulni 
samarali ishlatib ancha foyda ko’rishi mumkin. Ko’rinib turibdiki qarz beruvchi qarz 
oluvchiga ozor etkazag’tgani yo’q, aksincha birinchisining pulidan ikkinchisi foyda 
ko’rayapti. Ana shu foyda qarz oluvchini foiz to’lash sharti bilan qarz olishga 
undovchi asosiy kuch hisoblanadi. U foizni foydadan to’laydi. Demak, A.Tyurgoning 
fikriga ko’ra, bunday «kelishuvdan» qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham 
manfaatdor. Joriy foizga kelsak, A.Tyurgo bo’yicha, u bozorda kapitalning ko’p g’ki 
kamligini ko’rsatuvchi termometr vazifasini o’taydi, xususan foizning past bo’lishi - 
bu kapital ko’pligi natijasidir.