“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

1. J.S.Millning iqtisodiy ta’limoti metodologiyasi. 
 
Jon Styuart Mill (1806-1873) klassik siyosiy iqtisodni yakunlovchilardan biri 
hisoblanadi. Uning otasi Jeyms Mill iqtisodchi, D.Rikardoning yaqin og’aynisi 
bo’lib, o’g’lining tarbiyasi bilan jiddiy shug’ullangan. Shuning uchun Millga o’n 
yoshidayoq jahon tarixini, grek va latin adabiyotlarini ko’rib chiqishga to’g’ri kelgan. 
O’n uch yoshida u bir vaqtning o’zida falsafa, siyosiy iqtisod va boshqa fanlarni 
o’rganishni davom ettirgan holda Rim tarixini yozib chiqqan. 
    
J.S.Mill o’zining siyosiy iqtisod bo’yicha birinchi «Tajriba»sini 23 yoshida, 
ya’ni 1829 yil nashr etdi. 1843 yili unga shuhrat keltirgan «Mantiq tizimi» nomli 
falsafiy asari vujudga keldi. Asosiy asari beshta kitobdan iborat «Siyosiy iqtisod 
asoslari…» bo’lib, u 1848 yili chop etilgan. J.S.Mill bu asarida klassik maktabning 
juda ko’p kontseptsiyalarni rivojlantirdi va umumlashtirdi. 
    
Baho o’zgarishining talab miqdoriga bo’lgan ta’sirini (hozir bu yo’nalish talab 
elastikasi nazariyasi deyiladi), bozor muvozanatini o’rnatish mexanizmini, kredit 
operatsiyalarini, xalqaro savdo muammolarini, bozor iqtisodiyotida davlatning rolini 
tahlil qilishi J.S.Millning asosiy ilmiy xizmatlaridan hisoblanadi. 
J.S.Mill siyosiy yiqtisodni boylikning mohiyatini, uni ishlab chiqarish va 
taqsimlash qonunlarini tadqiqot qiluvchi fan sifatida ta’riflaydi. Shu bilan birga, 
92 

---

 
uning fikricha, taqsimot tarixiy xarakterga ega bo’lib, ishlab chiqarish qonunlari esa 
abadiy hisoblanadi. 
    
Ko’pchilak mutaxassislarning fikriga ko’ra, iqtisodiy fanning metodologiyasini 
takomillashtirish J.S.Millning asosiy xizmati hisoblanadi. U nazariy xulosalar faqat 
muayyan sharoitda to’g’ri bo’lishidan kelib chiqqan holda, har qanday nazariy 
sxemaning nisbiyligini doimo ta’kidlagan va ko’p omilli tahlilning zarurligini 
ko’rsatib bergan. Tadqiqot metodi J.S.Millning tavsiyasiga ko’ra, ikki asosiy narsaga 
asoslanadi: 1) xulosa va yakun, odatda, faqat muayyan sharoitda to’g’ridir; 2) ular har 
tomonlama (universal) bo’lishi mumkin emas. Iqtisodiy hayotda bitta emas, balki 
juda ko’p sabablar amal qiladi. Ularni anglash, asosini ajratib olish juda qiyin, lekin 
shunday bo’lsada ularni qo’shish emas, balki sabab va oqibatini bir-biridan ajrata 
bilish lozim. 
    
Iqtisodiy  fanni  rivojlantirish  va  boyitish – bu xulosalarni doimo almashtirib 
turish hamda sxema qabul qilishda (rasmiy tan olingan) qo’l kelmaganlarini uloqtirib 
tashlash emas, balki o’zgarib turuvchi sharoitlarni va o’zaro aloqalarning doimo 
hisob-kitob (uchyot) qilib turishdir. Bu turli kontseptsiya va qarashlarni, yondashuv 
va tavsiyalarni taqqoslash, bilimlarning meros bo’lib qolishligini saqlab qolishdir. 
J.S.Mill siyosiy iqtisodni iqtisodiy qonunlar to’g’risidagi fan sifatida tadqiqot 
etadi. U raqobat qonunini, talab va taklif qonunini, differentsial renta qonunini, 
xalqaro savdo qonunini va boshqa bir qator qonunlarni ajratib ko’rsatib berdi. Siyosiy 
iqtisod tayyor qoida yoki tamoyillar yig’indisi sifatida qaralishi mumkin emas. 
Amaliy qoidalar va konkret tavsiyalar nazariy qoida va xulosalarga asoslangan 
bo’lishi kerak. Ular sharoit va vaziyat o’zgarishi bilan o’zgarib turiladi.  
 
93 

---