|
5. Hajmning yetarlilik darajasi bo'yicha korxona pul oqimlarining quyidagi turlari mavjud:
ortiqcha pul oqimi. Bu shunday pul oqimini tavsiflaydi, bunda pul mablag'larining tushishi korxonaning maqsadli sarflanishiga bo'lgan real ehtiyojidan sezilarli darajada oshadi. Ortiqcha pul oqimining isboti - bu korxonaning xo'jalik faoliyatini amalga oshirish jarayonida ishlatilmaydigan sof pul oqimining yuqori ijobiy qiymati;
kam pul oqimi. Bu shunday pul oqimini tavsiflaydi, bunda mablag'larning tushishi korxonaning maqsadli sarflanishiga real ehtiyojlaridan ancha past bo'ladi. Sof pul oqimi miqdorining ijobiy qiymati bo'lsa ham, agar bu miqdor kompaniyaning iqtisodiy faoliyatining barcha ko'zda tutilgan sohalarida pul sarflashning rejalashtirilgan ehtiyojini qondirmasa, uni kamomad sifatida tavsiflash mumkin. Naqd pul oqimi miqdorining salbiy qiymati avtomatik ravishda bu defitsitni keltirib chiqaradi.
6. O'z vaqtida baholash usuli bilan pul oqimining quyidagi turlari mavjud:
haqiqiy pul oqimi. U korxonaning pul oqimini qiymatini kamaytirgan yagona taqqoslanadigan qiymat sifatida tavsiflaydi hozirgi moment vaqt;
kelajakdagi pul oqimi. U korxonaning pul oqimini ma'lum bir kelgusi lahzaga kamaytirilgan yagona taqqoslanadigan qiymat sifatida tavsiflaydi. Kelgusi pul oqimi kontseptsiyasi, shuningdek, uning joriy qiymatiga etkazish uchun chegirma bazasi bo'lib xizmat qiladigan yaqin kelajakda (yoki kelajakdagi davr oralig'ida) uning nominal aniqlangan qiymati sifatida ishlatilishi mumkin.
Korxonaning pul oqimining ko'rib chiqilgan turlari korxonaning xo'jalik operatsiyalari bilan bog'liq pul qiymatini o'z vaqtida baholash kontseptsiyasining mazmunini aks ettiradi.
7. Ko'rib chiqilayotgan davrda shakllanishning uzluksizligi bo'yicha korxona pul oqimlarining quyidagi turlari ajratiladi:
muntazam pul oqimi. Bu ko'rib chiqilgan davrda doimiy ravishda ushbu davrning alohida vaqt oralig'ida amalga oshiriladigan yakka tartibdagi tadbirkorlik operatsiyalari uchun pul mablag'larining tushishi yoki sarflanishini tavsiflaydi. Korxonaning operatsion faoliyati natijasida hosil bo'ladigan pul oqimi turlarining ko'pchiligi muntazam xarakterga ega: moliyaviy ssudaning barcha shakllarida xizmat ko'rsatish bilan bog'liq oqimlar; uzoq muddatli real investitsiya loyihalarini amalga oshirishni ta'minlaydigan pul oqimi va boshqalar;
diskret pul oqimi. U ko'rib chiqilayotgan davrda korxonaning yakka tartibdagi operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog'liq mablag'larning tushishi yoki sarflanishini tavsiflaydi. Diskret pul oqimining xarakteri-korxona tomonidan yaxlit mulk kompleksini sotib olish bilan bog'liq mablag'larning bir martalik sarflanishi; franchayzing litsenziyasini sotib olish; tekin yordam tartibida pul mablag'larini olish va h.k.
Korxonaning pul oqimlarining bunday turlarini hisobga olgan holda, ular faqat ma'lum vaqt oralig'ida farqlanishiga e'tibor qaratish lozim. Muayyan minimal vaqt oralig'ida korxonaning barcha pul oqimi diskret deb hisoblanishi mumkin. Va aksincha - ichida hayot sikli korxona pul oqimlarining aksariyat qismi muntazamdir.
Korxonalar o’z faoliyatlarini uzluksiz davom ettirishlari uchun mehnat vositalari, predmetlari va ishchi kuchlariga ega bo’lishi lozim. Ular bilan ta’minlash uchun korxonada mablag’lar mavjud bo’lishi zarur. Ushbu mablag’lar bilan ta’minlash manbai o’z mablag’lari va jalb qilingan mablag’lar hisobidan amalga oshiriladi.
O’z mablag’lari manbai keng qamrovli tushuncha bo’lib, u bir qancha ko’rsatkichlar majmuidan iboratdir:
1. Ustav kapitali.
2. Rezerv kapitali.
3. Qo’shilgan capital.
4. Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar).
5. Maqsadli tushum va fondler.
6. Kelgusi davr sarflari va to’lovlar uchun rezervlar.
O’z mablag’lar manbaining asosini, xususiy kapital tashkil etadi. Хususiy kapital ham kapital ham o’z navbatida bir qancha ko’rsatkichlar majmuidan tashkil topgan bo’lib, uning shakllanishishi ushbu omillar asosida belgilanadi, ya’ni:
ustav kapitali;
rezerv kapitali;
qo’shilgan kapital;
taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasining 1996-yil 30-avgustda qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunning 14-moddasida «Хususiy kapital-ustav kapitali, qo’shilgan va rezerv kapitalidan hamda taqsimlanilmagan foydadan tarkib topadi» deb ko’rsatilgan. O’z mablag’lar manbai tarkibiga kiruvchi ayrim ko’rsatkichlar (maqsadli tushum va fondlar, kelgusi davr sarflari va to’lovlar uchun rezervlar, kelgusi davr daromadlari) mohiyatiga ko’ra xususiy kapital ko’rsatkichlari bilan bir xildir. Shu sababli, xususiy kapital hisobi ular bilan birga olib boriladi va ularni mablag’larining manbai sifatida qarashi inkor qilinmaydi.
Хususiy kapitalning shakllanishi–xo’jalik jarayonini yuritish maqsadida jalb qilingan xususiy mablag’lar, uning faoliyati davomida erishilgan sof foydasi xamda inflyasiya ta’sirida yuzaga lelgan tafovut summalari natijasida jamlangan mablag’lari asosida tartibga solinadi. Shuningdek, bu mablag’lar manbai aksariyat hollarda xo’jalik faoliyatining dastlabki bosqichlaridan yuzaga keladi.
N.Тo’xliyev va A. O’lmasov–«Kapital–(nem.-asosiy mulk, lot –eng muhim, asosiy, bosh) o’z egasiga daromad keltiruvchi mablag’ va vosita; Yangi qiymat keltiriradigan, ya’ni o’zini-o’zi ko’paytiruvchi qiymat deb izohlaydi. 8
Shu nuqtai nazardan i.f.n. prof. A.Sotivoldiyevning ta’kidlashicha;-«Aksionerlik jamiyati deb, jismoniy va yuridik shaxslarning ustav kapitalida tutgan ulushi, taqsimlangan aksiyalar qismiga yoki o’z mulkiy hissasiga ko’ra javob beruvchi uyushmalar yig’indisiga aytiladi».9 Хuddi shunday ta’rifni mamlakatlar iqtisodchilari tomonidan ham bildirdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
