Iqtisodiy tahlil

Mahsulotni bozorda sotilishini tahlili

Ko’rsatkichlar	Ichki bozor				Tashqi bozor
	2013		2014	2015	2013	2014	2015
	“A” mahsuloti
Sotish hajmi, ming t.	260		320	328	50	49	42
1 t.mahsulot tannarxi, ming so’m	5,5		5,8	6,1	5,7	6,0	6,5
1 t. mahsulot bahosi, ming so’m	7,0		7,3	7,5	7,8	7,9	8,0
Mahsulot rentabelligi, %	27,3		25,9	22,9	36,8	31,7	23,0
Sotishdan ko’rilgan foyda, mln so’m	390		480	459	105	93	63
	“B” mahsuloti
Sotish hajmi, ming t.	75		143	287	400	350	309
1 t.mahsulot tannarxi, ming so’m	4,3		4,5	4,9	4,4	4,6	5,0
1 t. Mahsulot bahosi, ming so’m	5,4		5,7	5,9	6,0	5,9	5,9
Mahsulot rentabelligi, %	25,6		26,7	20,4	36,4	28,3	18,0
Sotishdan ko’rilgan foyda, mln so’m	82		172	287	640	455	278
	“V” mahsuloti
Sotish hajmi, ming t.	386	392		400	380	385	406
1 t.mahsulot tannarxi, ming so’m	4,4	4,4		4,5	4,4	4,4	4,5
1 t. Mahsulot bahosi, ming so’m	4,5	4,6		4,7	4,7	4,7	4,8
Mahsulot rentabelligi, %	2,3	4,5		4,4	6,8	6,8	6,7
Sotishdan ko’rilgan foyda, mln so’m	39	78		80	114	115	122

1-Jadval ma`lumotlari shuni ko’rsatadiki “A” hamda “B” mahsulotlariga talab ichki bozorda keyingi ikki yil ichida ortgan. Bu mahsulotlariga bo’lgan talab tashqi bozorda qisqargan, renta-bellik darajalari pasaygan. “V” mahsulotga talab o’zgarmagan 2013 yilda eksport mahsulot daromadliligi ichki bozordagiga nisbatan yuqori bo’lgan.

«B» turdagi mahsulotning tashqi bozordagi narxining pasa-yishi, tannarxining ortishi tufayli rentabellik darajasi 2013 yildagi 36,4 foizdan 2015 yilga kelib 18 foizga qadar pasaygan. Shu davr ichida «A» mahsulotning rentabelligi 36,8 foizdan 23 foizga qadar tushib ketgan. Bunga asosiy sabab eksport qilingan mahsulot tannarxining keskin ortishidir.
Mahsulotning bozor (ichki, tashqi)da egallagan ulushi, daromad darajasiga qarab to’rt kategoriyaga bo’lish mumkin :

• 
  «yulduz» kategoriyali tovarlar – korxona foydasining aso-sini tashkil etadigan hamda iqtisodiy o’sishga olib keladigan;
  
• 
  «sog’in sigirlar» kategoriyali tovarlar – og’ir iqtisodiy davrlarning vujudga kelishining oldini oladigan, investitsiyaga muhtoj bo’lmagan, foyda keltirayotgan, boshqa kategoriyali mahsulotlar ishlab chiqarishni moliyalashtirishga ishlatiladigan;
  
• 
  «og’ir bola» kategoriyali tovarlar – bu yangi turdagi tovar-lar bo’lib, reklamaga muhtoj bo’lgan, bozorga olib chiqilishi kerak bo’lgan, vaqtinchalik foyda keltirmayotgan, ammo kelajakda «yul-duz» tovar bo’lishi mumkin bo’lgan;
  
• 
  «o’lik yuk» yoki «omadsiz» kategoriyali tovarlar – bugungi kun talabiga javob bermaydigan, iqtisodiy o’sishga imkon bermaydigan, foyda keltirmaydigan.
  

Korxona mahsulotini guruhlarga ajratib o’rganish orqali to’g’ri, aniq strategiya ishlab chiqiladi. Strategiyani amalga oshirish orqali «og’ir bola» kategoriyasiga mansub tovarlarni moliyalashtirish orqali ularni «sog’in sigirlar», «yulduz» kategoriya-lariga yetkazish yo’llari belgilanadi.


4. Tovar va korxonaning baho siyosatining tahlili

«Mahsulot» deb bozorga taklif etilgan sotiladigan, ishlati-ladigan yoki ehtiyojni qondiradigan barcha narsalarga aytiladi. Mahsulotga baho belgilanib bozorga chiqarilishi bilan tovarga aylanadi. Demak, tovar marketing faoliyatining yuragi hisoblana-di. Mahsulot (tovar)ning kompleks tahlili marketing tadqiqoti-ning ajralmas elementidir. Bu korxonaning raqobat ustunligini baholashda bosh element hisoblanadi. Korxonani tovar siyosati kompleks tahlilining maqsadi talabning to’lovga qodirligi, mahsulot assortimenti va nomenklaturasini shakllanishi tufayli rejalashtirilgan sotish hajmini maqsadga muvofiq yo’nalishi samaradorligini aniqlash tashkil etadi. Marketing tahlili jarayonida optimal assortimentdagi mahsulotni sotish siyosatining shakllanishi ko’p jihatdan korxonaning baho siyosatiga bog’liq. Tahlil jarayonida bahoni tashkil etish mexanizmi, talab va takliflarni o’rganish asosida (maksimal foyda, bozor kengayishi, sotish hajmining ortishi va h.k.) bahoning yuqori va pastki chegaralari belgilanadi.

Marketing tahlilining asosiy usullaridan biri – korxona mahsulotining bahosi, kuchli raqobatdagi korxona hamda o’rtacha bozor baholarining qiyosiy tahlilidir.
2-jadval.
Mahsulot baholari darajasining qiyosiy tahlili

Mahsulot turi	Tahlil etilayotgan korxonada		Kuchli raqobatdagi korxonada								O’rtacha tortil-gan baho
	baho, ming so’m	Miq-dori, dona	1			2			3
			baho, ming so’m	Miq-dori, dona	baho, ming so’m		Miq-dori, dona	baho, ming so’m		Miq-dori, dona
A	10	5000	12	2400	15		2000	9		2100		11,10
B	20	1298	21	800	21		780	23		750		21,05
V	5	4810	4	4010	7		2500	6		3180		5,28
G	30	896	29	600	29		570	30		530		29,55

2-jadval ma`lumotlari asosida korxonaning baho siyosati imkoniyatidan kelib chiqqan holda sotishga mo’ljallangan mahsulotning bahosi to’g’risida daslabki xulosalar:

1. 
   mahsulot bozoridan raqobatchilarni siqib chiqarish (“A” mahsuloti bo’yicha);
   
2. 
   maksimal foyda olishga erishish (“G” mahsulot bo’yicha)
   

v) yetarli darajadagi foyda normasi saqlangan holda bozorda turg’un holatga erishish (“B” va “V” mahsulotlari bo’yicha)


5. Korxona mahsulotining raqobatbardoshligining tahlili

Raqobatdosh iqtisodiyotni shakllantirish sharoitida tovarlarning raqobatbardoshliligi aniqlanayotganda, uning boshqa raqobatchi tovarlardan yuksak taraflarini mavjudligi, umum e`tirof etilgan talablarga javob berishi hamda ketgan xarajatlar miqdori bilan baholanadi. Mahsulotning raqobatbardoshliligini baholashda xaridorlar ehtiyoji va bozor talabiga asoslanadi. Chunki tovar xaridor talabiga javob berishi uchun quyidagi parametrlarga mos kelishi kerak:

• 
  texnik parametrlarga (tovar belgisi, uni qo’llash va tavsiya etish markazlari);
  
• 
  ergonomik parametrlarga (tovarning inson organizmiga mos kelishi);
  
• 
  estetik parametrlarga (tovarning tashqi ko’rinishi);
  
• 
  me`yoriy parametrlarga (tovarning amaldagi me`yorlarga va standartlarga mos kelishi);
  
• 
  iqtisodiy parametrlarga (tovarning baho darajasi, unga ko’rsatiladigan servis xizmati, vositalar o’lchami, xaridorlarning ayni vaqdagi ehtiyojlarini qondira olishi).
  

Har bir istemolchi o’z ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tovarlarni sotib oladilar. Bu esa o’z navbatida raqobatni keltirib chiqaradi.
Xaridorlarning hatti - harakatlaridan shuni ko’rish mumkinki, ular tovarlarni taqqoslashda, uning ishlatish samaradorligi (s), sotib olish xarajatlariga (x) nisbatan yuqori bo’lsa o’sha mahsulotni ko’proq tanlashadi. U holda tovarning raqobatbardoshligi (r) quyidagi,


R=S/X;

ko’rinishni oladi.

Tovarning raqobatbardoshligini baholash quyidagi bosqichlarda bo’ladi:

1. 
   O’rinbosar tovarlarni topish va uni tahlil qilish;
   
2. 
   O’xshash mahsulotlarning solishtirilishi orqali asosiy ko’rsatkichlarini belgilash;
   
3. 
   O’z mahsulotimizdagi integral (umumiy) raqobotbardoshlik ko’rsatkichlarini aniqlash.
   

Raqobat - lotincha so’zdan olingan bo’lib, maqsadga erishish uchun kurash, korxonalar o’rtasidagi sof kurashni bildiradi. Uning asosiy quroli bo’lib, talabni shakllantirish va sotishni rag’batlantirish hisoblanadi.