Iqtisodiy tahlil

2. Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullar
Iqtisodiy tahlil jarayonida iqtisodiy axborotlarni analitik qayta ishlashda qator o’ziga xos usul va uslublar qo’llaniladi. Iqtisodiy tahlilning usullarini ikki guruhga ajratish mumkin: an’anaviy va matematik.
Birinchisiga shunday usullar kiritiladiki, ular iqtisodiy tahlil maxsus bilimlarning ixtisoslashgan tarmog’i sifatida, mustaqil o’quv kursi sifatida yuzaga kelgan vaqtdan boshlab qo’llanilgan. Ko’plab matematik usullar keyinroq, tezkor EHMlarni ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan vaqtdan analitik ishlanmalar doirasiga kirgan. Iqtisodiy tahlilning asosiy an’anaviy usul va uslublari sirasiga mutlaq, nisbiy va o’rtacha miqdordan foydalanishni kiritish mumkin: taqqoslash, guruhlash, balans metodi, zanjirli o’rin almashtirish usuli va mutlaq farq usuli. U yoki bu ko’rsatkichlar, iqtisodiy hodisalar, jarayonlar va vaziyatlar tahlili mutlaq miqdorlardan (qiymat bo’yicha yoki natural o’lchovlarda ishlab chiqarish hajmi, tovar aylanmasi hajmi, muomala xarajatlari va sarf-xarajatlar miqdori, foyda miqdori) foydalanishdan boshlanadi. Buxgalteriya hisobi va statistikada bo’lgani kabi tahlilda ham mutlaq miqdorlarsiz ish yuritish mumkin emas. Lekin ular buxgalteriya hisobida asosiy o’lchagichlar hisoblansa, tahlilda ko’pincha o’rtacha va nisbiy miqdorlarni hisoblash uchun baza sifatida foydalaniladi.
Nisbiy miqdorlar analitikligi tuzilmaviy tartib ko’rsatkichlarini o’rganishda ham yaxshi namoyon bo’ladi. Jamining qismini jamining butun olinganiga nisbatini aks ettirarkan, ular butun jamini ham, uning qismini ham yaqqol tasvirlaydi (masalan, yalpi mahsulotda tayyor mahsulot, qo’shimcha mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishning ulushi).
Tahlil jarayonida o’rtacha miqdorlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning «analitik kuchi» o’xshash, bir turdagi ko’rsatkichlar, hodisalar va jarayonlarni mutanosib majmuada umumlashtirishdan iborat. Ular xususiydan umumiyga, tasodifiydan qonuniyatliga o’tishga imkon beradi; ularsiz o’rganilayotgan belgini turli majmualar bo’yicha taqqoslash, turlanayotgan ko’rsatkichlarni vaqt bo’yicha o’zgarishlarini tavsiflashning iloji yo’q: ular alohida qiymat va tebranishlar tasodifiyligini mavhumlashtirishga imkon beradi.
Analitik hisob-kitoblarda zaruratga ko’ra “o’rtacha”larning turli shakllari qo’llaniladi: o’rtacha arifmetik, o’rtacha tortilgan, o’rtacha xronologik va b.