Iqtisodiy statistika

Filial Aylanish tezligi, kun ^{Bir kunlik tovar ay­}
lanishi, p.b.
1 10 ⁵⁰
2 ^{9 48 ’}
•3 ^{8 46}

H ar bir kvartal bo'yicha aniqlang: o 'rtacha tovar zaxira­ lari hajm i, firm a bo'yicha tovarlarni o 'rtacha aylanish vaqti,

tovar zaxiralarini o 'rtdcha aylanish soni.

IX bob. MAHSULOT (XIZMAT)LARNI ISHLAB CHIQARISH, MUOMALA XARAJATLARI VA MOLIYAVIY NATIJALAR STATISTIKASI

l- § . Ishlab chiqarish va muomala xarajatlari statistikasi

H ar qanday korxonada ham mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish m a’lum miqdoridagi xarajatlar bo'lishini taqozo etadi.

Ishlab chiqarish xarajatlari — m ahsulotlarni ishlab chiqa­ rish va uni iste’molchilarga yetkazish bilan bog‘liq bo'lgan tirik va mujassamlangan m ehnat qiym ati yig'indilaridan tash­ kil topadi.
M ahsulotlarni ishlab chiqarish va ularni iste’molchilarga yetkazib berish funksiyalarini bajaruvchi tarm oqlar mustaqil tarm oqlarga ajratilgan bo'lsalar ham , lekin bu holat shartli holat hisoblanadi, chunki ishlab chiqarish jarayonida ham tovarlam i iste’molchilarga yetkazib berishning m a’lum funk- siyalari, yetkazib berish jarayonida esa tovarlam i ishlab chiqarish jarayonining davomi bo'lgan m a’lum elem entlari am alga oshiriladi.
Iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o'tkazilishi m unosa- bati bilan davlatning ishlab chiqarish xarajatlari bo'yicha foy- dalanadigan m a’lumotlari hajmi kamayib, asosiy e ’tibor soliq va soliqqa tortishga qaratildi.
Korxona va tashkilotlar mahsuloti amaldagi tannarxini
davlat tom onidan nazorat qilinishi bekor qilindi. Shu bilan birga statistik usullar yordamida m ahsulot tannarxini tahlil


www.ziyouz.com kutubxonasi

qilishning aham iyati kamaygani yo'q. Amaldagi xarajatlar hajmini bilish, m ahsulot bahosini va korxonalarni ng m oli­ yaviy holatini o 'rganish uchun zarurdir. M ahsulot tannarxin- ing pasayishi tadbirkor uchun foydani ko'paytirish va konku- rensiya kurashida ustunlikka erishish im koniyatini beradi.
Korxonalarning ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatini am alga oshirish jarayonidagi xarajatlari uch guruhga bo‘linadi:
— m ahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq bo'lgan joriy xarajatlar;
— ishlab chiqarishni kengaytirish va yangilash bilan bog'liq bo'lgan kapital xarajatlar;
— bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq bo'lm agan (xodim larga m adaniy-m aishiy xizmatlarni ko'rsatish bilan bog'liq bo'lgan) boshqa xarajatlar.
Joriy xarajatlar m ahsulotlarni sotishdan tushgan tushum ­ lar hisobidan doim qoplab yuboriladi va bu ishlab chiqarish jarayonini to 'x tovsiz am alga oshirish im koniyatini beradi. M ahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bilan bog'liq bo'lgan joriy xarajatlarning pulda ifodalangan hajmi uning tannarxi deb ataladi.
M ahsulot (ish, xizm at ko'rsatish) tannarxi ularni ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan tabiiy resurslar, xomashyo, m ateriallar, yoqilg'i, energiya, asosiy fondlar, m ehnat re­ surslari qiym atlari yig'indisidan va boshqa ularni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari yig'indisidan tashkil topadi.
M ahsulotlarni ishlab chiqaruvchidan to iste’m olchilarga yetkazish bilan bog'liq bo'lgan savdo tashkilotlari xarajatlari (boshqaruv va tijorat xarajatlari) m uom ala xarajatlari deb ay- tiladi.
M ahsulot tannirxiga tashkilotlarning investitsion faoliyat-
lari bilan bog'liq bo'lg an (kapital qo'yilm alam i moliyalashti-


rish, m aterial aktivlami sotib olish) xarajatlar; moliyaviy qo'yilm alar (qim matli qog‘ozlar sotib olish); tashkilot balan- sidagi ijtimoiy soha obyektlarini asrash (sog'liqni saqlash m uassasalari, maktabgacha tarbiya muassasalari va h.k.) xara­ jatlari; m ahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo'lm agan (shahar va qishloqlarni obodonlashtirish, boshqa korxonalarga homiylik yordam ini ko‘rsatish va h.k.); xodim - larga ish haqqidan tashqari to 'lovlar (ijtimoiy xarakterdagi to'lovlar: moddiy yordam lar ko'rsatish, pensionerlarga qo'shib berish va h.k.) mahsulot tannarxiga qo'shilm aydi.
O 'zbekistonda «Mahsulot tannarxiga kiritiladigan m ahsu- lotni ishlab chiqarish va sotish bo'yicha xarajatlar tarkibi ham da moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqida»gi N izom V azirlar M ahkamasining 5.02.1999-yilda e ’lon qilin­ gan № 64 qarori bilan tasdiqlangan. Bu nizom da foydani soliqqa tortish tartibi ham hisobga olingan va korxonalarning xarajat m oddalari quyidagicha:
f. M ahsulotni ishlab chiqarish xarajatlari:
1.1 Ishlab chiqarishning material xarajatlari:
— m ahsulotga qo'shiladigan xomashyo va m ateriallar;
— sotib olingan m ateriallar (ishlab chiqarishni norm al o 'tishi uchun, asosiy fondlar uchun ehtiyot qism lar, m ahsu­ lotni o 'rash, joylash uchun m ateriallar va h.k.);
— komplektlaydigan m ahsulot va yarim tayyor m ahsulot­
lar;
— ishlab chiqarish (xarakteridagi xizm atlar va ishlar);
— tabiiy xomashyo (suv, yog'och va h.k.);
— energiya va yoqilg'ining ham m a turlari;
— materiallarning tabiiy kamayishi.
1.2 Ishlab chiqarish xarakteridagi m ehnatga to'lovlar:
— bajarilgan ishlar uchun to'lovlar;
— qo'shim cha to'lovlar;


— ishlanm agan vaqtlar uchun to ‘lovlar.
1.3 Ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar:
— ish haqi fondiga nisbatan foizda ajratish;
— nodavlat nafaqa fondiga, ixtiyoriy tibbiy sug'urtaga va boshqa ixtiyoriy to ‘lovlar.
1.4 Asosiy fondlar va nom aterial aktivlar amortizatsiyasi:
— asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh birlam chi ba- hodan ajratm a.
1.5 Ishlab chiqarish xarakteridan boshqa xarajatlar:
— ishlab chiqarish jarayoniga ko'rsatilgan xizmatlar;
— ishlab chiqarishni xomashyo va materiaHar bilan ta ’m inlash;
— asosiy fondlarni ishchi holda saqlash xarajatlari;
— o ‘t o ‘chirishni ta ’m inlash va qorovullar;
— ishlab chiqarish asosiy fondlari ijara haqi.
II. D avr xarajatlari:
2.1 M ahsulotni sotish bilan bogMiq bo'lgan xarajatlar:
— tovarlam i tashish xarajatlari;
— savdo korxonalari va um um iy ovqatlanish korxonalarining m uom ala xarajatlari.