Iqtisodiy o'sish

Иқтисодий ўсишнинг интенсив тури шароитида махсулот чиқариш миқёсларини кенгайтиришга ишлаб чиқариш омилларини сифат жихатидан такомиллаштириш: янада прогрессивроқ иш­лаб чиқариш воситаларини ва янги техникани қўллаш, ишчи кучи малакасини ошириши, шунингдек мавжуд ишлаб чиқариш потенциалидан яхшироқ фойдаланиш йўли билан эришилади. Интенсив йўл ишлаб чиқаришга жалб этилган ресурсларнинг хар бир бирлигидан олинадиган самаранинг, пировард махсулот миқдорининг ўсишида, махсулот сифатининг ошишида ўз ифодасини топади. Бунда махсулот ишлаб чиқаришни икки хисса ошириш учун мав­жуд корхонага тенг бўлган яна бир корхона қуришга хожат йўқ. Бу натижага ишлаб турган корхонапи реконструкция қилиш ва тех­ника билан қайта қуроллантириш, мавжуд ресурслардан яхишроқ фойдаланиш ҳисобига эришиш мумкин.
Реал хдётда экстенсив ва интенсив омиллар соф ҳолда, алоҳида-алоҳида мавжуд бўлмайди, балки муайян уйђунликда, бир-бири билан қўшилган тарзда бўлади. Шу сабабли устивор экстен­сив ва устивор интенсив иқтисодий ўсиш турлари таҳлил қилинади.
Иқтисодий ўсиш мураккаб ва кўп қиррали жараёндир. Шу сабабли уни баҳолаш учун қандайдир битта кўрсаткич кифоя қилмайди, муайян кўрсаткичлар тизими талаб қилинади. Бу кўрсаткичлар тизимида жисмоний ва қиймат ифодасидаги кўрсаткичлар фарқланади.
Иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари анча аниқ натижа беради, (чунки улар инфляция таъсирига берилмайди), лекин унверсал эмас (иқтисодий ўсиш суръатларини ҳисоблашда хар хил неъматлар ишлаб чиқаришни умумий кўрсаткичга келтириш қийин). Климат кўрсаткичлар кенг қўлланилади, аммо хар до­им хам уни инфляциядан тўлиқ «тозалаш» мумкин бўлавермайди. Шу сабабли иқтисодий ўсиш суръатлари қиёсий ёки доимий нархларда ҳисобланади.
Макроиқтисодий даражада иқтисодий ўсишпиш асосии қиймат кўрсаткичлари қуйидагалар ҳисобланади:

• 
  ЯММ (СММ) ёки миллий даромад хажмининг реал кўпайиши;
  
• 
  ЯММ (СММ) ёки миллий даромаднинг ахоли жон бош ҳисобига ўсиши;
  
• 
  ЯММ (СММ) ёки миллий даромаднинг иқтисодий ре­сурс ҳаражатлари бирлиги ҳисобига ортиши;
  

Иқтисодий ўсишни аниқлашда хар учала кўрсаткичдан ҳам фойдаланиш мумкин, лекин уларнинг аҳамияти турлича.
Масалан: агар диққат марказида иқтисодий потенциал муаммоси турка, биринчи кўрсаткичдан аниқлаш кўпроқ мос келади. Алохида мамлакат ва регионлардаги ахолини турмуш даражасини таққослашда, кўпроқ иккинчи кўрсаткичдан фойдаланилади. Иқтисодий самарадорликни бахолашда учинчи кўрсаткичга устиворлик берилади.
Одатда иқтисодий ўсиш % (фоиз) да ўсишнииг йиллик суръати сифатида аниқланади. Масалан, агар ўтган йили реал ЯММ 60 млр. сўмни ва жорий йилда 70 млр. сўмни ташкил қилган бўлса, ўсиш суръатини жорий йилдаги реал ЯММ хажмига бўлиш йўли билан аниқлаш мумкин. Бу ҳолда ўсиш суръати 16,6% ни (70/60*100) ташкил қилади.
Иқтисодий ўсишнинг алоҳида томопларнни характерловчи кўрсаткичлари хам мавжуд бўлиб, улардан асосийлари ишлаб чиқарувчи кучлар ривожланиш даражаси, мехнат унумдорлиги ва иш вақтини тежаш, шахсий даромад ва фойда массаси, мил­лий иқтисодиётнинг тармоқ тузилиши кабилар ҳисобланади.
Ишлаб чиқарувчи кучлар даражаси қуйидаги кўрсаткичлар билан характерланади:
а) ишлаб чиқариш воситаларииинг ривожланиш даражаси, яъни унинг унумдорлиги.
б) ходимнинг малакаси ва тайёргарлик даражаси.
в) ишлаб чиқаришнинг моддий ва шахсий омили ўртасидаги нисбат.
г) мехнат тақсимоти, ишлаб чиқаришнинг ташкил этилиши, ихтисослаштирилиши ва кооперацияси.
Иқтисодий ўсишнинг жахон амалиётида кенг қўлланиладиган бошқа кўрсаткичи иқтисодиётнинг тармоқ тузилиши ҳисобланади. У тармоқлар бўйича ҳисоблаб чиқилган ЯММ кўрсаткичи асосида тахлил қилинади. Бунда халқ хўжалигининг йирик сохалари, моддий ва номоддий ишлаб чиқариш тармоқлари ўртасидаги нисбат ҳам ўрганилади.