Iqtisodiy oʻsish: mazmuni, mezonlari, koʻrsatkichlari va turlari. Kirish

Hamkor mamlakatlarda ahvol qanday?
Bugun mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi uzoq-yaqindagi boshqa davlatlarning taraqqiyotiga ham bevosita ta'sir ko'rsatmoqda. Bu barcha sohalardagi hamkorlik aloqalari natijasida mamlakatga kirib keladigan pul mablag'larida yaqqolroq ko'zga tashlanadi. Pandemiya qo'shni mamlakatlar hamda yirik savdo sheriklarimiz iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko'rsatishda davom etmoqda. Xususan, Qozog'iston YAIM birinchi chorakda o'tgan yilning shu davriga nisbatan 1,6 foizga kamaygan bo'lsa, Qirg'iziston iqtisodiyotidagi turg'unlik davom etayapti. Rossiya YAIMda esa, mazkur davrda taxminan 1,8 foizga pasayish kuzatilgan. Bu borada Xitoy iqtisodiyotida rekord darajada o'sish sur'ati (18,3 foiz) qayd etildi. Mamlakatda 2020-yilning to'rtinchi choragida YAIM o'sishi 0,6 foizni tashkil etgan edi.
bilan rivojlandi: qurilish – 8,3 foiz, transportda yuk va yo’lovchi tashish hajmi – 10,2 foiz, savdo sohasi – 7,2 foizga o’sdi»².
Mamlakatimizda 1997-2008 yillar davomida nominal YAIMning qiymati, rеal Yaimning o’sish sur’ati hamda uning aholi jon boshiga o’sishi to’g’risidagi ma’lumotlarni quyidagi jadval orqali ko’rish mumkin .
Shuningdеk, iqtisodiy o’sish mamlakat ishlab chiqarish imkoniyatlarining kеngayib borishini ham anglatadi. Milliy ishlab chiqarish natijalarining miqdor jihatidan ko’payishi va sifat jihatidan takomillashib borishi pirovardida ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’ining o’ng tomonga qarab siljishiga olib kеladi.

Iqtisodiy o’sish sur’atining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan qo’llaniluvchi «70 miqdori qoidasi» yordamida ham ochib bеrish mumkin. Bu qoidaga ko’ra, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YAIM hajmini 2 baravarga oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sonini yillik o’sish sur’atiga bo’lish kеrak bo’ladi. Masalan, mamlakatimizdagi o’sish sur’atining 9% darajasida YAIMni 2 baravar oshirish uchun 7,7 yil talab etiladi (70:9). Xolbuki, iqtisodiy o’sishning 2000 yildagi 4,0% darajasida bu ko’rsatkichga 17,5 yilda (70:4) erishish mumkin edi. Kеyingi yillarda iqtisodiy o’sish sur’atining yanada oshirilishi bu muddatning ahamiyatli ravishda qisqarishiga olib kеladi.

O’zbеkistonda mustaqillik yillarida olib borilgan islohotlar orqali iqtisodiyotning barqaror o’sishi ta’minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi, iqtisodiyot va uning ayrim sohalari o’rtasidagi mutanosiblik kuchaydi; bozor mеxanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va uning infratuzilmalari vujudga kеltirilib, rivojlantirildi.
Mamlakatimizda iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlanish maqsadida quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishiga katta e’tibor qaratildi:
- kеng ko’lamdagi tizimli bozor islohotlarini izchil amalga oshirish;
- xorijiy invеstitsiyalarni jalb qilish chora-tadbirlarini kuchaytirish;
- iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish;
- ishlab chiqarishni modеrnizatsiya qilish va yangilash;
- eksportga ixtisoslashgan yangi tarmoq va korxonalarni barpo etish;
- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishga qaratilgan, har tomonlama puxta o’ylangan siyosatni amalga oshirish.
Mamlakatimizda YaIMning nafaqat miqdoran o’sib borishi, balki uning tarkibiy tuzilmasining sifat jihatidan takomillashib borishi ham alohida e’tiborga molik. Bunga uning o’sishiga ta’sir ko’rsatgan omillar tahlili, ya’ni qo’shilgan ulushlarning tarkibi hamda YaIMning o’sishiga qo’shgan hissasini ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir (17.2-jadval).
Jadvaldan ko’rinadiki, 2008 yildagi YAIMning tarkibida qo’shilgan ulushi jihatidan xizmat ko’rsatish sohalari (30,1%), transport va aloqa (18,0%), sanoat (17,0%), qishloq xo’jaligi (11,9%), savdo (8,4%) tarmoqlari yetakchi o’rin tutmoqda. Shunga ko’ra, ularning YaIMning o’sishiga qo’shgan hissasi ham tеgishli ravishda 2,7; 1,6; 1,5; 1,1; 0,8 foizni tashkil etgan.
Rеspublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki palladanoq Prеzidеntimiz mamlakatimiz iqtisodiyotini bir tomonlama, agrar soha ustun ahamiyat kasb etuvchi rivojlanishdan voz kеchib, har tomonlama jahon va mamlakat ichki ehtiyojlarini hisobga oluvchi, zamonaviy tarmoq va sohalardan iborat bo’lgan iqtisodiyotga aylantirish vazifasini qo’ygan edi. Ana shu maqsadlarga yo’naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar hamda modеrnizatsiyalash jarayonlari natijasida o’tgan yilda ham sanoat, qurilish, kommunikatsiya va xizmatlar sohasi tеz sur’atlar bilan rivojlandi. Agar 2001-2008 yillardagi YAIMning o’sish sur’atlarini tahlil qilinsa, bunda sanoat ishlab chiqarishining jadal ravishda o’sishi ham ahamiyatli hissa qo’shayotganligini kuzatish mumkin
Chizmadan ko’rinadiki, 2000-2007 yillar mobaynida sanoat yaxlit holda olingan rеspublika iqtisodiyotiga qaraganda yuqoriroq sur’atlarda o’smoqda. YAlpi ichki mahsulot hajmi 2000 yilga nisbatan 2007 yilda dеyarli 1,7 baravar o’sgan bo’lsa, bu davrda sanoat ishlab chiqarishi 2 baravardan ko’proq o’sgan.
Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida qo’lga kiritilayotgan yutuqlarga o’z-o’zicha, osonlik bilan erishilayotgani yo’q. Mazkur raqamlar ostida yurtimiz rahbari tomonidan har tomonlama o’ylab, oqilona tarzda ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat, bunyodkor xalqimizning fidokorona va jasorat bilan qilayotgan mеhnatlari yotadi. Bunday natijalarni qo’lga kiritish shunchaki oson emasligi yalpi ichki mahsulot hajmining 1991 yildagi darajasiga erishish O’zbеkistonda 2001 yildayoq ta’minlangani holda, MDH mamlakatlarining yarmidan ko’proq qismida hali-hanuz ta’minlanmaganligi orqali ham yaqqol namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham, muhtaram Prеzidеntimizning o’z ma’ruzasida «o’tgan yilda erishilgan ana shunday o’sish sur’atlari va yuksak makroiqtisodiy ko’rsatkichlar jamiyatimizning barcha sohalarini tubdan isloh qilish va yangilash bo’yicha amalga oshirilgan ko’p yillik mashaqqatli va murakkab ishlarning mantiqiy natijasi, iqtisodiyotni izchil va barqaror rivojlantirishning amaliy namoyoni bo’ldi»³, dеb ta’kidlashi bеjiz emas.
Shunisi diqqatga sazovorki, yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar bilan o’sishi an’anaviy xomashyo tarmoqlari hisobidan emas, jahon bozoridagi qulay kon’yunktura va ayrim xomashyo turlari hamda matеriallar narxining yuqoriligi hisobidan emas, balki birinchi navbatda raqobatga bardoshli tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish hamda zamonaviy xizmat ko’rsatish sohalarini jadal rivojlantirishni bеlgilab bеradigan jiddiy tarkibiy o’zgarishlar va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish evaziga ta’minlanmoqda.

3.Iqtisodiy oʻsishning ikki turi: intensiv va ekstensiv oʻsish

2022-yil 1-choragida YAIMning real oʻsish surati 2021-yil 1-choragiga nisbatan 4,92% darajasida prognoz qilinmoqda.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi Oʻzbekistonning 2022-yil 1-choragi uchun YAIM prognozini eʼlon qildi.
Bu borada 20 toifadagi 250 ga yaqin haftalik Google qidiruv natijalari, alohida mahsulotlar uchun narxlar smetalari hamda yalpi import va zaxiralarning asosiy koʻrsatkichlariga asoslanib haftalik YAIM prognozi tuzildi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi (Markaz) 2022-yil uchun YAIM prognozlarini batafsil katta maʼlumotlar oqimiga asoslangan yangi yondashuv (noukasting) yordamida hisoblab chiqdi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi (Markaz) 2022-yil uchun YAIM prognozlarini batafsil katta maʼlumotlar oqimiga asoslangan yangi yondashuv (noukasting) yordamida hisoblab chiqdi.
Prognozlar yalpi ichki mahsulotning chorak yakunlari koʻrsatkichlarida aniqlanmagan oʻziga xos jihatlarini ochib berdi. Xususan, pandemiyaning oʻtkir davrida Oʻzbekiston yalpi ichki mahsuloti sezilarli darajada sekinlashgan. Ayniqsa, sezilarli pasayish 2020-yilning mart-aprel oylarida kuzatilgan. 2021-yilning birinchi yarmida esa iqtisodiy oʻsish sezilarli darajada koʻtarilgan.
Yalpi ichki mahsulot oʻsishining haftalik prognoz koʻrsatkichlarini jamlagan holda, Oʻzbekiston iqtisodiyotining 2022-yil birinchi choragida kutilayotgan oʻsish darajasi aniqlandi. Unga koʻra, 2022-yil 1-choragida YAIMning real oʻsish surati 2021-yil 1-choragiga nisbatan 4,92% darajasida prognoz qilinmoqda.
Oʻsishning asosiy omillari pandemiyadan keyin xalqaro savdoning tiklanishi, pul oʻtkazmalari va ichki investitsiyalarning pandemiyadan avvalgi darajaga tiklanishi boʻladi. Shu bilan birga, iqtisodiy oʻsish “omikron” shtammining yangi toʻlqini va iqtisodiyotdagi tendensiyaning oʻzgarishi kabi bir qator xavf omillariga ham bogʻliq boʻladi.
Ushbu omillarni hisobga olgan holda iqtisodiy oʻsishning prognoz oraligʻi 4,5%-5,3% darajasida belgilandi.
Noukasting usuli — Google qidiruv tendensiyalari, veb-sahifalarda joylashtirilgan reklama va eʼlonlar, yangiliklar matni maʼlumotlariga asoslangan holda qoʻllaniladi. Bu usul bir qator rivojlangan mamlakatlar — Angliya banki, Yevropa Markaziy banki va Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti tomonidan milliy iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda keng qoʻllaniladi. Joriy usul muhim statistik maʼlumotlar, ayniqsa, YAIM koʻrsatkichlarining sezilarli darajada kechikishlar bilan chop etilishi sababli dolzarb hisoblanadi. Ushbu prognoz iqtisodiyotning mehnat bozori va aholi farovonligi kabi oʻziga xos jihatlarini baholash uchun ham qoʻllaniladi.
Iqtisodiy oʻsishning ekstensiv turidagi har bir omilning rolini yoritish uchun ishlab chiqarish hajmini koʻpaytirishda ekonometrika (iqtisoddagi miqdoriy jarayonlarni oʻrganuvchi ilmiy fan) qoʻllaniladi. Uning yordami bilan, matematik modellar milliy iqtisodiyotning o'sishi. Demak, shu maqsadda Nobel mukofoti laureati Robert Solou (AQSh) ishlab chiqarish funktsiyasi formulasidan foydalangan.
Ma'lumki, ishlab chiqarish funktsiyasi mahsulotning (Y) asosiy kapital (K), mehnat (L) va "yer" (tabiiy, moddiy resurslar- N):
Robert Solou texnik taraqqiyot bo'lmaganda (ya'ni ishlab chiqarishni keng kengaytirish bilan) iqtisodiy o'sish modeli omillarning o'sishi miqyosida doimiy daromad olish xususiyatiga ega ekanligini aniqladi:
ZY = F (ZK, ZL, ZN).
Bu formula quyidagi munosabatni ifodalaydi. Agar kapital, mehnat va moddiy xarajatlar qiymati Z ga oshsa, ishlab chiqarish hajmi Z marta ortadi. Aynan shu xususiyat ishlab chiqarishning keng ko'lamli o'sishiga xosdir: u sarflangan ishlab chiqarish omillari miqdoriga to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir. Bu bog'liqlik 2.1.1-rasmda aniq ko'rsatilgan.

O'zgarish darajasi iqtisodiy ko'rsatkichlar keng ko'lamli o'sish bilan

Ishlatilgan asosiy vositalar, moddiy resurslar va xodimlar sonining ko'payishi bilan ishlab chiqarish hajmi o'sishi sababli kapital unumdorligi, moddiy intensivlik va mehnat unumdorligi kabi iqtisodiy ko'rsatkichlarning qiymatlari doimiy darajada saqlanib qoladi. .
Ishlab chiqarishni keng ko'lamda kengaytirish mamlakatda etarli miqdordagi ishchi kuchi va mavjudligini nazarda tutadi Tabiiy boyliklar, buning hisobiga iqtisodiyot ko'lami oshishi mumkin. Biroq, bu muqarrar ravishda ko'payish sharoitlarini yomonlashtiradi. Shunday qilib, uskunalar yoqilgan faoliyat yuritayotgan korxonalar... Qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslarning tobora kamayib borayotganligi sababli har bir tonna xom ashyo va yoqilg‘i qazib olish uchun ko‘proq mehnat va ishlab chiqarish vositalari sarflanishiga to‘g‘ri kelmoqda. Natijada, iqtisodiy o'sish borgan sari qimmatga tushadi.
Ishlab chiqarish o'sishining asosan ekstensiv yo'liga uzoq muddatli e'tibor olib keladi milliy iqtisodiyot boshi berk ko'chaga. Misol uchun, bu SSSRda 1980-yillarda sodir bo'lgan, o'shanda uni saqlab qolishning iloji bo'lmagan yuqori stavkalar mehnat zahiralari oqimini qisqartirish, mamlakatning Yevropa qismidagi tabiiy xom ashyo zahiralarining kamayishi bilan birga takror ishlab chiqarishni kengaytirdi.
Iqtisodiy o'sishning yangi imkoniyatlari takror ishlab chiqarishni intensivlashtirish bilan bog'liq.
Iqtisodiy o'sishning murakkabroq turi intensivdir. Uning asosiy farqlovchi xususiyati texnik taraqqiyot asosida ishlab chiqarish omillari samaradorligini oshirishdir.
Ushbu turdagi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan biz ko'rib chiqqan ishlab chiqarish funktsiyasi o'zgartiriladi. Uning yangi ifodasi:
Y = A (K, L, N).
Bu formulada A omillarning jami ko'rsatkichidir. Formula shuni ko'rsatadiki, agar omillar xarajatlarining qiymati o'zgarmasa va ularning umumiy unumdorligi A 1% ga oshsa, ishlab chiqarish hajmi ham 1% ga oshadi.

Intensiv kengaytirilgan ko'payish bir qator xususiyatlarga ega. Bu yanada progressiv, chunki fan va texnika yutuqlari ishlab chiqarishning moddiy sharoitlari samaradorligini oshirishda hal qiluvchi rol o'ynay boshlaydi. Shu munosabat bilan jamiyat miqyosida ilmiy-texnikaviy axborot ishlab chiqarish rivojlanmoqda, u pirovardida tobora samaraliroq ishlab chiqarish vositalarida mujassamlashmoqda. Shu bilan birga, mehnatkashlarning madaniy-texnik darajasi oshib bormoqda.

Ishlab chiqarishning intensiv o'sishi bilan tabiiy resurslarning ma'lum cheklanganligi tufayli iqtisodiy o'sishdagi to'siqlar bartaraf etiladi. Ishlab chiqarishni kengaytirishning eng foydali omili resurslarni tejashdir. Masalan, foydalanish orqali 1 tonna standart yoqilg'ini (700 kkal) tejash yangi texnologiya, bir xil miqdordagi yoqilg'i ishlab chiqarishga qaraganda 3-4 baravar kam xarajatlarni talab qiladi.
Intensifikatsiyaning mehnatni tejaydigan turi yangi texnologiya ishlab chiqarishdan mehnatni siqib chiqarayotganidan dalolat beradi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishning o'sish sur'ati xodimlar sonining o'zgarish tezligidan oldinda bo'ladi. Bu jarayon birinchi sanoat inqilobi natijasida keng miqyosda, ishlab chiqarishning sanoat bosqichida sodir bo'ldi.
Intensivlashtirishning kapital tejaydigan turi shundan iboratki, texnika va asbob-uskunalar, xom ashyo va materiallardan samaraliroq foydalanish natijasida ishlab chiqarish vositalaridan tejamkor foydalanishga erishiladi. Ushbu o'zgarishlar ilmiy-texnikaviy inqilobning (STR) dastlabki bosqichida, yuqori samarali avtomatik uskunalar keng o'zlashtirilib, mahsulotlarni arzonlashtirganda, shuningdek, polimer kimyosi yutuqlari va boshqa samarali tarzda o'zini namoyon qila boshladi. ishlab chiqarishning moddiy omillari.
Va nihoyat, har tomonlama intensivlashtirish iqtisodiy taraqqiyotning shunday yo'nalishi bo'lib, unda resurslarni tejashning barcha ko'rsatilgan shakllari qo'llaniladi. Shunda ishlab chiqarishning mehnat va moddiy sharoitlari ham tejaladi. Ushbu turdagi intensivlashtirish amalda sharoitlarda amalga oshiriladi zamonaviy bosqich Ilmiy-texnik inqilob va yuqori texnologiyalar.
Har tomonlama intensivlashtirish kengaytirilgan ko'payishning butun jarayonining sifat jihatidan yangilanishiga olib keladi. Qimmatbaho, keng ko'lamli yuksalishlardan farqli o'laroq, har tomonlama intensivlashtirish iqtisodiy o'sish traektoriyasini harajatsiz ta'minlaydi.
Har tomonlama intensivlashuv bilan iqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi
Biz eng tez o'sib borayotgan hajmni ko'ramiz milliy daromad(ND), ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish (K0) va ishchi kuchi soni (P) biroz sekinroq o'sadi. Natijada, ishlab chiqarish birligining tannarxi (St) pasayadi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish esa sifat jihatidan yangi xususiyatlarga ega bo'ladi.
Yigirmanchi asrning o'rtalaridan boshlab boshlangan ilmiy-texnikaviy inqilob sharoitida G'arbda ustuvor rivojlanish turi. sanoati rivojlangan mamlakatlar intensiv iqtisodiy o'sishga aylanadi.
Keling, ushbu variantlarning xususiyatlarini tushunishga harakat qilaylik.