Iqtisodiy oʻsish: mazmuni, mezonlari, koʻrsatkichlari va turlari. Kirish

Intensiv rivojlanish yo'li
Intensiv kengaytirilgan takror ishlab chiqarish iqtisodiy o'sishning sifat jihatidan yangi turi bo'lib, u ishlab chiqarishning yanada samarali va sifatli omillaridan keng foydalanishga asoslangan. Eng muhim omil intensiv iqtisodiy o'sish - mehnat unumdorligini oshirish. Intensiv turi iqtisodiy o'sish ishlab chiqarishning yanada samarali va sifatli omillaridan keng foydalanishga asoslangan ishlab chiqarish ko'lamining oshishi bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish ko'lamining o'sishi, qoida tariqasida, yanada ilg'or texnologiya, ilg'or texnologiyalar, fan yutuqlari, ko'proq tejamkor resurslardan foydalanish, ishchilarning malakasini oshirish orqali ta'minlanadi. Bu omillar tufayli mahsulot sifatini oshirish, mehnat unumdorligini oshirish, resurslarni tejash, eng ko'p samarali usullar davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiyot. Ishlab chiqarishni intensiv kengaytirishning shubhasiz afzalligi shundaki, u ma'lum cheklangan tabiiy resurslar tufayli yuzaga keladigan iqtisodiy o'sish yo'lidagi engib bo'lmaydigan to'siqlarni bartaraf etadi. Iqtisodiy rivojlanish yangi yo'lga - uzluksiz ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy taraqqiyot asosida o'tkazilmoqda, uning ko'rsatkichlaridan biri ishlab chiqarishning ilm-fan intensivligini oshirishdir. Resurslarni tejash eng foydali kengaytirish omiliga aylanadi. Shu bilan birga, iqtisodiy o'sishni faollashtirish qiyin. Bu xalq xo‘jaligi tuzilmasini chuqur progressiv qayta qurish, tashabbuskor va yuqori malakali ishchi kadrlarni keng tayyorlash bilan bog‘liq.
Fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarining rivojlanishi va o'zlashtirilishi bilan intensiv o'sish omillari ustunlik qiladi. Biroq real hayotda iqtisodiy o’sishning ekstensiv va intensiv turlari sof ko’rinishida mavjud emas.
Iqtisodiy o'sishning ekstensiv va intensiv omillarini farqlang.
Milliy daromadning o'sishi qo'shimcha mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni jalb qilish hisobiga ta'minlansa, iqtisodiyot ekstensiv o'sadi.
Intensiv iqtisodiy o'sish omillari
Intensiv iqtisodiy o'sish mavjud resurslar samaradorligini oshirish, birinchi navbatda, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot asosida yuzaga keladi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti (ITP) - bu ishlab chiqarish, fan, ta'lim, mehnatni tashkil etish va inson faoliyatining bir qator boshqa sohalaridagi ko'plab o'zgarishlar bilan bog'liq bo'lgan juda murakkab jarayon. Lekin har holda, DTP jamiyat ixtiyorida bilimlarni to'plash va kengaytirishga asoslangan; yangi bilim beradigan ilmiy kashfiyotlar va ixtirolar to'g'risida; ilmiy kashfiyotlar va ixtirolarni amalga oshirish shakli bo'lib xizmat qiladigan innovatsiyalar bo'yicha
Innovatsiyalarning harakatlantiruvchi rag'bati katta daromadlar - birinchi navbatda foyda olishdir. Raqobat ham xuddi shunday muhim rol o'ynaydi, chunki ishlab chiqarish omillari bo'yicha yuqori rentabellikga ega bo'lgan mahsulot ishlab chiqaradigan firma, daromad darajasi past bo'lgan firmalarga qaraganda kuchliroq raqobatdosh mavqega ega. Ammo fan-texnika taraqqiyotining rag'batlarini faqat moddiy manfaatlarga va raqobat kurashida mag'lubiyatga uchragan holda yo'qotish xavfiga kamaytirish mumkin emas. Tabiat sirlarini o'rganishga, odamlarning mehnatini engillashtirishga, hech kim yaratmagan yangi mahsulotlarni yaratishga intilish kabi motivlardan kam emas, ba'zan undan ham ko'proq bo'lishi mumkin.
Iqtisodiy rivojlanishning intensiv omillari orasida ishchilar, muhandislar, rahbarlar, tadbirkorlarning malakasini oshirish nihoyatda muhim o'rin tutadi. Ilmiy kashfiyotlar va texnik ixtirolarni hayotga tatbiq etish, agar ishlab chiqarishga jalb qilingan kishilarning bilim va ko'nikmalari chuqurroq va mukammal bo'lmasa, aqlga sig'mas edi. Qolaversa, moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqaruvchilarning bilim va ko‘nikmalarini to‘plashi, kengaytirishi tufayli fan, texnika taraqqiyoti, iqtisodiyot samaradorligini oshirish uchun zarur shart-sharoit yaratilmoqda.
Ammo fan va texnikaning rivojlanishini umumiy va maxsus ta’limning adekvat rivojlanishisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Cheklangan dunyoqarashga ega zaif ma'lumotli odam yangi texnologiyalardan foydalanish g'oyalarini idrok eta olmaydi, ularni kamroq ishlab chiqaradi.
O'sishning intensiv omillari orasida resurslarni sanoat tarmoqlari va hududlari o'rtasida taqsimlashni yaxshilash katta ahamiyatga ega: kapital va ishchi kuchi kam samarali tarmoqlar va hududlardan asta-sekin samaraliroq bo'lgan tarmoqlarga o'tmoqda. Natijada butun mamlakat bo‘ylab mehnat va kapitalning o‘rtacha unumdorligi ortib bormoqda.
O'sishning intensiv omillari qatoriga ishlab chiqarish miqyosidagi iqtisodlarni kiritish odatiy holdir. Bu yirik korxona ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirib, mahsulot sotishni tashkil qilishni takomillashtirishga ko‘proq mablag‘ sarflash, reklamani yaxshiroq tashkil etish, arzon va ayni paytda sifatli xomashyo yetkazib berishni ta’minlash imkoniyatiga ega ekanligi bilan bog‘liq. materiallar va yarim tayyor mahsulotlar va bu xarajatlar ishlab chiqarish ko'lami o'sishiga qaraganda kamroq darajada oshadi. Shunday qilib, ushbu turdagi ishlab chiqarish birligi uchun xarajatlar kamayadi.
Iqtisodiy o'sishning ekstensiv va intensiv omillari o'rtasidagi bog'liqlik
Amalda, ular orasidagi chiziqni torting keng va intensiv o'sish omillari oson emas, chunki iqtisodiy o'sish manbalarining bu ikkala guruhi bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. Masalan, kapitalning keng ko'lamli o'sishiga olib keladigan investitsiyalar o'z-o'zidan yangisini ishga tushirish bilan birga keladi. texnik xususiyatlar uskunalar va yanada ilg'or texnologiyalardan foydalanish. Bandlikning o'sishi ishlab chiqarish hajmini oshirishning keng omili hisoblanadi, ammo ishlab chiqarishga jalb qilingan yosh mutaxassislar, aytaylik, 10-15 yil oldin ishlab chiqarish bilan shug'ullanganlarga qaraganda ko'proq bilimga ega. Bo'lish bo'yicha ko'lamli iqtisodlar intensiv omil, har qanday holatda, mavjud firmalarning keng ko'lamli kengayishini yoki ularning sonining ko'payishini nazarda tutadi.
Shuning uchun, iqtisodiy o'sishning ayrim omillarining ustunligiga qarab, bu haqda gapirish kerak asosan intensiv yoki asosan keng qamrovli iqtisodiy rivojlanish turi. Ba'zi hisob-kitoblarga ko'ra, yalpi ichki mahsulotning 85% gacha o'sishi rivojlangan mamlakatlar ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi texnologiyalari, uskunalari va usullarida mujassamlangan yangi bilimlar bilan ta'minlanadi. Aynan innovatsion rivojlanish aholi farovonligining barqaror o'sishini va aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning yuqori ko'rsatkichlarida namoyon bo'ladigan yuqori turmush sifatini ta'minlash imkonini beradi. real daromad oilalar va miqyos ijtimoiy Havfsizlik, bu odamlarning nafaqat fiziologik, balki ma’naviy-ijtimoiy ehtiyojlarini ham qondirish imkonini beradi, sog‘liqni saqlash, ta’lim va madaniyat tizimini rivojlantirish, bo‘sh vaqtdan oqilona foydalanish imkoniyatlarining mavjudligi, telekommunikatsiya vositalaridan keng foydalanishda namoyon bo‘ladi. , yuqori sifatli muhit va boshqalar.


XULOSA

1. 
   Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va ziddiyatli jarayon hisoblanib, u asosan iqtisodiy o’sishda namoyon bo’ladi. Iqtisodiy o’sish bеvosita yalpi ichki mahsulot miqdorining mutloq hajmi va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy rеsurs xarajatlari birligi hisobiga ko’payishi hamda sifatining yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi.
   
2. 
   Iqtisodiy o’sish sur’atining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan qo’llaniluvchi «70 miqdori qoidasi» yordamida ham ochib bеrish mumkin. Bu qoidaga ko’ra, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YaIM hajmini 2 baravarga oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sonini yillik o’sish sur’atiga bo’lish kеrak bo’ladi.
   
3. 
   Iqtisodiy o’sishning ekstеnsiv va intеnsiv turlari mavjud. Ishlab chiqarishning avvalgi tеxnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko’payishi orqali o’sish ekstеnsiv iqtisodiy o’sish dеyiladi. Ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish, yanada ilg’or ishlab chiqarish vositalarini va yangi tеxnikani qo’llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdеk mavjud ishlab chiqarish potеntsialidan yaxshiroq foydalanish yo’li bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish intеnsiv iqtisodiy o’sish dеyiladi.
   
4. 
   Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin: taklif omillari va taqsimlash omillari. Taklif omillariga tabiiy rеsurslarning miqdori va sifati; mеhnat rеsurslari miqdori va sifati; asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi; tеxnologiya va fan-tеxnika taraqqiyotini kiritish mumkin. Rеsurslarning o’sib boruvchi hajmidan rеal foydalanish va ularni kеrakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlashga xizmat qiluvchi omillar taqsimlash omillari dеyiladi.
   
5. 
   Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o’sish omillarini o’rganish hamda uning kеlgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari pirovardida turli iqtisodiy o’sish modеllarining yaratilishiga olib kеldi. Bu modеllar o’z mazmuniga ko’ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita nazariya – makroiqtisodiy muvozanatning kеynscha (kеyinchalik nеokеynscha) nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (kеyinchalik nеoklassik) nazariyasi yotadi.
   
6. 
   Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg’arilgan moddiy, nomoddiy va intеllеktual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir.
   
7. 
   Iqtisodiy o‘sish jarayonini soni va sifati o‘zgarishi.
   
8. 
   Jamiyatda hamda iqtisodiyotning soni va sifati o‘sishi bilan iqtisodiy o‘sish jarayoni belgilanadi. Iqtiosdiy jarayonlardagi o‘zgarishlar o‘zi orqali boshqa kata o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi, ya’ni, institutlardagi ijtimoyi o‘zgarishlarni olib keladi. Gap medernizasiya haqida bormoqda, iqtisodiy reja ijtimoyi va huquqiy tenglikni ta’minlash. Fuqarolarning ishlab topgan sof foydasi institutsion reformalar, yer bo‘yicha savodxonligi, salmoqni saqlash, davlatni yuritish, mehnatsevarlikni ta’minlash, haqiqiylik o‘z-o‘ziga ishonish, o‘zgarishlarga tayyorlik.
   
9. 
   Iqtisodiy o‘stsh jarayoni bir qancha faktorlar orqali belgilanadi:
   

a) taklif faktorlari (ishchi kuchining soni va sifatining o‘sishi, mablag’, tabiy xom- ashyo, texnologiyani yaxshilanishi va i/ch ni tashkilashtirish, ishbilarmonlika moslilik)
b) talab va taqsimlash faktorlari (bozorda monopoliyani darajasi tushib ketishi, soliq yaxshi o‘ylga qo‘yilishi, talabning ko‘payishi, investision va davlatning xarajatlari ko’payishi).
Iqtisodiy klasifikasion o‘sish faktorlari 2 kategoriyaga bo‘linadi:
a) i/ch ning fizik faktorlari
b) mehnatni i/ch faktorlarning o‘sishi
v) qo‘yidagi faktorlar iqtisodiy o‘sish turini belgilab beradi. Iqtisodchilar 2 ta turni ajratishadi: ekstensiv qachonki iqtisodiy ham oliy sifatli ko‘rinishda tortiq etilsalar va intensiv, lekin to‘g‘ridan-to‘g‘ri bu turlari bitasi ham alohida yaka holda uchramaydi, o’shaning uchun gap faqat bu turlarning vakolatlari haqida borishi mumkin. Intensiv o‘sish o‘zini alohida vakolatlariga ega:
a) bu jarayon ilmiy texnikaviy o‘sish orqalinamoyon bo‘ladi, o‘shaning uchun kup ish mahoratli ishchini talab etadi.
b) hom-ashyo kamayib ketish muammosi oldini oladi uning uchun bu turning asosiy ko‘rinishi hom-ashyo saqlash manbi hisoblanadi.
v) jamiyatning yaxshi yashashiga yordam beradi.