Iqtisodiy bilim asoslari

Mulk sub’yektlari – bular jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqeiga ega bo‘lgan, mulk ob’ektini o‘zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilaridir. Ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo‘ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik sub’ekti bo‘lib chiqadi.

Mulkchilik munosabatlari – bu mulk ob’ektini o‘zlashtirish bo‘yicha mulk sub’ektlari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin:

Mulkchilik huquqlari esa mulk sub’ektining mulk ob’ektiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir:

Mulkning tuzilishi va shakli xilma-xilligi sababli, bu mulkni o‘zlashtiruvchi yuqorida ko‘rsatilgan sub’ektlar ham turli darajada bo‘ladi. Masalan, davlat mulkining bevosita sub’ektlari respublika hokimiyati va boshqaruv organlari, davlat korxonalari va muassasalari hamda ularning mehnat jamoalari a’zolari bo‘lishi mumkin.

Jamoa mulk sub’ektlari (tasarruf etuvchilar) sifatida jamoa korxonalari, koperativlar, xo‘jalik jamiyati va shirkatlari, aksionerlik jamiyatlari, xo‘jalik birlashmalari (uyushmalari), jamoat va diniy tashkilotlar bo‘lishi mumkin.

Aralash mulk, ya’ni huquqiy shaxslar va fuqarolarning mulki ham mavjud bo‘lishi sababli, bu mulk sub’ektlari sifatida qo‘shma korxonalar, xorijiy fuqarolar, xorijiy tashkilotlar va xorijiy davlatlar chiqadi.

Shunday qilib, mulk sub’ektlari ko‘p darajali bo‘lib, shu sub’ektlardan birontasi o‘zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.

Mulkchilikning to‘liq «huquqlar to‘plami» o‘z ichiga quyidagi 11 ta huquqni oladi:

1. 
   Egalik huquqi, ya’ni ne’matlar ustidan to‘liq jismoniy nazorat o‘rnatish huquqi.
   
2. 
   Foydalanish huquqi, ya’ni ne’matlarning foydali xossalarini o‘zi uchun qo‘llash huquqi.
   
3. 
   Boshqaruv huquqi, ya’ni ne’matlardan foydalanishni kim va qay yo‘sinda ta’minlashini hal etish huquqi.
   
4. 
   Daromad olish huquqi, ya’ni ne’matlardan foydalanish orqali natija olish huquqi.
   
5. 
   Suverenlik huquqi, ya’ni ne’matni begonalashtirish, iste’mol qilish, o‘zgartirish yoki yo‘k qilish huquqi.
   
6.