Iqtisodiy bilim asoslari 8

97
96
97
Adam Smit
(1723 — 1790)
Buyuk ingliz 
iqtisodchisi, 
bozor iqtisodiyoti 
nazariyasining 
asoschisi.
Raqobat
— bozor ishtirokchilari manfaatlarining to‘qnashuvidan yuzaga keladigan 
o‘zaro kurash.
Narxlar vositasida raqobatlashish
— tovar narxini tushirish yoki oshirish yordamida 
raqo batchilarga ta’sir ko‘r sa tish.
Narxlar vositasisiz raqobatlashish
 
— tovar narxini o‘zgartirmasdan uning sifa-
tini yaxshilash, reklamani kuchaytirish kabi omillar orqali raqobatchilarga ta’sir 
ko‘rsatish.
Bu haqda o‘ylab ko‘ring!
Buyuk ingliz iqti sodchi olimi Adam Smit nima uchun ra-
qobatni iqtisodiyot ning “ko‘rinmas qo‘li” deb atagan?
RAQOBAT VA UNING MOHIYATI
Resurslarning yetishmasligi oqibatida bozor ishtirokchilarining 
manfaatlari o‘zaro to‘qnashadi va ular orasida o‘zaro kurash — 
raqobat
 
vujudga keladi. Ma’lumki, har bir sotuvchi ko‘proq tovar 
sotib, ko‘proq foyda olishdan manfaatdor bo‘ladi. Ularning 
bu manfaatlari bozorda to‘qnashadi va sotuvchilar o‘rtasida 
raqobat yuzaga keladi. Ishlab chiqaruvchilar xomashyo va boshqa 
resurslarni imkon boricha arzon sotib olishdan manfaatdor. 
Ularning xaridor sifatidagi bu manfaatlari resurslar bozorida 
o‘zaro to‘qnashadi. Natijada, ishlab chiqaruvchilar orasida 
kurash — raqobat paydo bo‘ladi.
Raqobat iqtisodiy faoliyatni saqlab qolish maqsadida sotuvchi va ishlab 
chiqaruvchilarning bor imkoniyatlarini ishga solishga, xaridorlarni jalb qilish uchun turli 
reklamalardan foydalanishga undaydi. Raqobat muhitining vujudga kelishi uchun quyidagi 
shart-sharoitlar bo‘lishi kerak:
— bozorda ishlab chiqaruvchi firmalar va xaridorlarning ko‘p bo‘lishi;
— firmalar muayyan bir xil tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lishi;
— tovarning bozor narxiga hech qaysi firmaning ta’sir o‘tkaza olmaydigan bo‘lishi;
— boshqa raqobatchi firmalarning bozorga kirishi uchun hech qanaqa to‘siqlarning 
bo‘lmasligi.
Bozordagi raqobat ma'lum qonun va qoidalar orqali tartibga solib turiladi. Ushbu 
maqsadda davlat maxsus qonunlar qabul qiladi, qoidalar joriy qiladi. O‘rbatilgan qonun va 
qoidalar asosida olib borilayotgan raqobat — sog‘lom raqobat, o‘rbatilgan qonun va qoidalarga 
zid olib borilayotgan raqobat esa g‘irrom raqobat deb yuritiladi.
G‘irrom raqobatga misol qilib raqobatchisiga bozorda sun'iy to‘siqlar paydo qilish, 
uning tovarlari va xizmatlariga nisbatan sun'iy ravishda salbiy munosabat uyg‘otish, uni 
bozordan siqib chiqarish uchun o‘z tovar yoki xizmatiga vaqtinchalik o‘ta past baho 
belgilash ("...ning siyosati") kabilar kiradi.