Iqtisod-moliya

II BOB. SOGIOM TURMUSH TARZINING  
NAZARIY ASOSLARI
2. Valeologiya fanining asosiy yo‘nalishlari,  
tekshirish usullari
Salomatlik - inson kamolotining muhim tarkibiy qismlaridan 
biri bo‘lib, inson shaxsining hech kim dahl qila olmaydigan 
huquqi, muvafaqqiyatli ijtimoiy va iqtisodiy rivojining shartidir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning 
rahbarligi ostida va tashabbusi bilan mustaqillik e’lon qilingan 
kundan boshlab uzluksiz ravishda ma’naviy va jismoniy sog‘lom 
avlodni dunyoga keltirish, tarbiyalash, har tomonlama barkamol 
shaxsni shakllantirish g‘oyasi jamiyatimiz kelajagi sifatida aks 
etuvchi davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda respublikamiz 
Prezidentining qator farmonlari e’lon qilindi. 1993-yil 23 
aprelda “Sog‘lom avlod uchun” xalqaro hayriya jamg‘armasini 
tashkil etish haqida”gi farmoni qabul qihndi. 1999-yil dekabrida 
Prezidentimiz 2000-yilni “Sog‘lom avlod yili” deb e’lon qildi 
va sog‘lom avlod uchun kurashishning “Umumxalq harakatfni 
aniqlab berdi. 2005-yil “Sihat-salomatlik yili”, 2006-yil 
“Homiylar va shifokorlar”, 2007-yil “Ijtimoiy himoya yili”, 
2008-yil “Yoshlar yili” va 2009-yilning “Qishloq taraqqiyoti 
va farovonligi” deb e’lon qilindi. Jismoniy va ma’naviy sog‘lom 
avlodni milliy istiqlol g‘oyasi, tarixiy va milliy qadriyatlar 
asosida yetuk shaxsni tarbiyalash, jamiyatda sog‘lom turmush 
tarzini shakllantirish, aholini salomatligini mustahkamlash, 
aholini jismoniy madaniyat va sport mashg‘ulotlariga keng jalb 

---

17
etish, oilada onalik va bolalikni ijtimoiy himoyasini ta’minlash, 
ona va bola salomatligini mustahkamlash, reproduktiv 
salomatlikni yaxshilash, tibbiy va sanitar-gigiyenik madaniyatni 
oshirish, aholi ongida shaxsiy gigiyenaga oid bilimlami egallash, 
ko‘nikma va malakalarni hosil qilishga ishtiyoqni shakllantirish, 
bu bilan bog‘liqlikda oila, ta’lim muassasasi va jamoatchilik 
hamkorligini mustahkamlash bo‘yicha davlat dasturlari ishlab 
chiqildi.
Valeologiya - bu asosida unga malum tarzda ichki va tashqi 
muhitning ta’sir etishi sharoitida inson salomatligini saqlash va 
fiziologik, biologik, psixologik va ijtimoiy-madaniy rivojlanish 
sharoitlarini ta’minlab beruvchi butun organizm va organizm 
tizimlarining gigiyenik, psixofiziologik rezervlari haqidagi 
tasawur yotadigan kompleks fan yoki fanlararo yo‘nalish.
Valeologiya fan sifatida boshqa fanlar bilan o‘zaro 
munosabatining umumiy asoslari bilan ozaro chambarchas 
bog‘liq va bir necha yo‘nalishga bo‘linadi:
Mafkuraviy, ekologiya, tibbiyot, pedagogika, jismoniy 
madaniyat, oilaviy, ijtimoiy, iqtisodiy qismlarga bo‘linadi.
Ekologiya tabiatdan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini 
ta’minlaydi, “jamiyat-inson-muhit”ning o‘zaro munosabat 
xarakterini tadqiq etadi hamda salomatlikning atrof-muhit bilan 
bog‘liq tomonlari haqidagi bilimlarni shakllantiradi.
Tibbiyot (anatomiya, fiziologiya, gigiyena, sanologiya va 
boshqalar) salomatligini ta’minlashning mezonlari (normativ-
belgilangan me’yori)ni ishlab chiqadi, sog‘liqni saqlash va 
mustahkamlash, kasalliklarni davolash va oldini olish bo‘yicha 
bilimlar va amaliy faoliyat tizimini ta’minlaydi. Tibbiyotning 
strukturasi (tuzilishi) quyidagi tarkibiy qismlar hisoblanadi: 
kasalliklar haqidagi fan (patologiya), sog‘lom turmush tarzi 
haqidagi fan (gigiyena), sog‘ayib ketish mexanizmlari haqidagi 
fan  (sanogenez)  hamda  ijtimoiy  salomatlik  haqidagi  fan 
(sanologiya).

---

18
Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat salomatligini 
xarakterlovchi muhim jihat sifatida insonning jismoniy 
tayyorgarligi va rivojini ta’minlash hamda takomillashtirish 
qonuniyatlarini aniqlaydi.
Psixologiya salomatlikni ta’minlashning psixologik aspekt-
lari, insonning ruhiy rivoji, hayotiy faoliyatining turli sharoit-
lardagi ruhiy holati qonuniyatlarini o‘rganadi.
Pedagogika salomatlikni va sog‘lom turmush tarzini 
yaratishda insonning ishtirok etishini hayotiy barqaror 
motivatsiyasini shakllantirishga yo‘naltirilgan valeologik ta’lim 
va tarbiyaning maqsad, vazifalari, mazmuni va texnologiyasini 
ishlab chiqadi.
Sotsiologiya sog‘liqni saqlash, mustahkamlashni ta’min-
lashning ijtimoiy asoslari va sog‘liqqa xavf soluvchi omillarni 
ko‘rsatib beradi.
Politologiya fuqarolarning salomatligini shakllantirish va 
ta’min etishdagi davlatning roli, strategiyasi va taktikasini 
aniqlab beradi.
Iqtisodiyot salomatlikni ta’minlashning iqtisodiy aspektlari, 
boshqa tomondan, aholining farovon hayotini va davlat 
xavfsizligini ta’minlashda salomatlikning iqtisodiy qimmatini 
asoslab beradi.
Falsafa tabiat va jamiyat rivojlanish qonuniyatlarini hamda 
anglash subyekti sifatida inson aks etishida (tabiat va jamiyatga 
ta’sir etadi, ularni o‘zgartiradi, biroq, o‘z navbatida ularning o‘z 
salomatligiga ta’sirini o‘zida his etadi) qonuniyatlarini aniqlaydi.
Valeologiyada inson salomatligini baholash uchun turli 
xil usullardan foydalaniladi. Shu jumladan, tahlil, taqqoslash, 
sotsiometriya (sotsiologik usul) anketa, testlar, laboratoriya 
usullari, suhbat, intervyu, demografik ko‘rsatkichlarni va 
antropometrik usullarni o‘rganish hamda matematik statistika 
tahlili yo‘li bilan ularning ishonchliligini aniqlash.

---

19