Iqtisod 9 sinflar Mavzu: Tadbirkorlik

Mavzu: Xalqaro savdo.

Sana

Ta’limiy maqsadi: O’quvchilarni Xalqaro savdo.haqidagi ko’nikmalarini hosil qilish.

Tarbiyaviy maqsadi: O’quvchilarni kasbga bo’lgan malaka va ko’nikmalarini shkillantirish.

Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil fikirlash qobilyarlarini oshirish.

DTS talablari asosida ta’lim va tarbiya berish

Darsning uslibi: Tushuntirish, savol –javob, mustaqil ishlash.

Darsning jixozi: Darslik, doska, ko’rgazmali va tarqatma materilallar.

Darsning borishi: yangi mavzuni bayoni

Qadim zamonlardan beri mamlakatlar bir-biri bilan o‘zaro savdo-sotiq qilib keladi. Buni birgina mamlakatimiz hududidan o‘tgan Buyuk Ipak Yo‘li misolida ham ko‘rish mumkin. Davlatlarni o‘zaro savdo-sotiq qilishga quyidagi omillar undaydi:

1.Tabiiy resurslarning davlatlar o‘rtasida notekis taqsimlanganligi. Masalan, bir davlatda neft konlari bor, ikkinchisida esa yo‘q. Ikkinchi davlatda temir konlari ko‘p, birinchisida esa yo‘q. Tabiiy resurslarning bunday notekis taqsimlanishi bu davlatlarni bir-biri bilan savdo-sotiq qilishga undab turadi.

2.Ishlab chiqarishning biror sohasidagi mutlaq ustunlik. Masalan, Rossiyada o‘rmonlar ko‘p bo‘lib, yog‘ochsozlik sanoati taraqqiy etgan. 0‘zbekistonning tabiiy iqlim sharoiti paxta yetishtirishga juda qulay bo‘lib, respublikamizda paxtachilik juda rivojlangan. Paxtani Rossiyaning iqlimi issiqroq bo‘lgan, janubiy hududlaridagina yetishtirish mumkin. Lekin hosildorlik juda kam bo‘ladi. 0‘zbekistonda esa yangi o‘rmonlarni tashkil qilish juda qimmatga tushadi. Demak, 0‘zbekiston paxta yetishtirishda, Rossiya yog‘ochso/,likil; mutlaq ustunlikka ega. Shuning uchun Rossiya iqtisodiyoti yog‘ochsozlikka, O‘zbekislor iqtisodiyoti esa paxtachilikka ixtisoslashadi. Ya‘ni, har bir davlat nisbatan arzong. tushadigan mahsulot turini ishlab chiqaradi va bir-biri bilan ularni ayirboshlaydi. Bimda> ixtisoslashuvdan har ikkala davlat ham manfaat ko‘radi va shu bois, o‘zaro savdo-sotii qiladi. Mutlaq ustunlik tamoyili asosida davlatlarning ixtisoslashuvi yer yuzidagi boi resurslardan tejamli va samarali foydalanishga olib keladi. Demak, davlatlar o‘zaro savdo sotiqda mutlaq ustunlik tamoyiliga rioya qilishi lozim ekan. Unga ko‘ra, har bir davlai qaysi tovarni boshqa davlatlarga qaraganda kamroq resurslar sarflab ishlab chiqara olsa o‘sha tovarni ishlab chiqarishga ixtisoslashishi lozim.

Mutlaq ustunlik - bir xil miqdordagi resurslarga ega bo‘lgan mamlakatlardai birining shu resurslar yordamida boshqalariga nisbatan ko‘p mahsulot ishlab chiqar; olish imkoniyatiga ega ekanligi.

Ishlab chiqarishning biror sohasidagi nisbiy ustunlik. Ba‘zi hollarda ikki davlat 11 iih biri qaralayotgan har ikki sohada ham mutlaq ustunlikka ega bo‘ladi. Quyidagi jadvalg; e’tibomi qarataylik:

Unga ko‘ra, 0‘zbekistonda bir dona elektr lampochkasi va bir dona plastmassa idish ishlab chiqarish uchun QirgMzistonga qaraganda kam ish vaqti sarflanadi, ya’ni 0‘zbekiston bu sohalarda mutlaq ustunlikka ega. Lekin 0‘zbekistonda elektr lampochkasi ishlab chiqarishning muqobil qiymati 30: 10 = 3 dona plastmassa idishni, Qirg‘izistonda esa 40 : 20 = 2 dona plastmassa idishni tashkil qiladi. Demak, Qirg‘iziston elekrt lampochkasi ishlab chiqarishda O'zbekistonga nisbatan nisbiy ustunlikka ega. Ikkinchi tomondan, 0‘zbekiston plastmassa idish ishlab chiqarishda Qirg‘izistonga nisbatan nisbiy ustunlikka ega.

Chunki bir dona plastmassa idishni ishlab chiqarishning muqobil qiymati 0‘zbekistonda 10 : 30 = 1/3 ta elektr lampochkani,

Qirg‘izistonda esa 20 : 40 = 1/2 ta elektr lampochkani tashkil qiladi. Shu bois, agar 0‘zbekiston plastmassa idish ishlab chiqarishni o‘zida tashkil qilib, Qirg‘izistonga sotsa va elektr lampochkasini Qirg‘izistondan sotib olsa, maqsadga muvofiq boiadi. Chunki elektr lampochkasi ishlab chiqarishning muqobil qiymati 0‘zbekistonda Qirg‘izistonga qaraganda yuqori. Xuddi shuningdek, Qirg‘iziston elektr chirog‘ini ishlab chiqarishni o‘zida tashkil qilib, 0‘zbekistonga sotsa va plastmassa

idishni 0‘zbekistondan sotib olsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Demak, har bir davlat muqobil qiymati boshqa davlatlardagiga nisbatan kam bo‘lgan tovarni ishlab chiqarib, chetga sotishi lozim. Nisbiy ustunlik nazariyasi buyuk ingliz iqtisodchi olimi David Rikardo tomonidan yaratilgan. к - mamlakatda biror tovarni ishlab chiqarish muqobil qiymatining boshqa mamlakatlarga nisbatan arzon bo'lishi.

XALQARO OLDI-SOTDI: IMPORT VA EKSPORT

Mamlakatda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni chet mamlakatlarga sotish eksport deb ataladi. Tovar va xizmatlarni chet mamlakatlardan sotib olishga esa import deyiladi. Mamlakatning import va eksport qilgan tovar va xizmatlari qiymatlarining yig‘indisi tashqi savdo hajmini aniqlaydi. Tashqi savdo hajmi mamlakatning xalqaro savdo-sotiq jarayoniga qanchalik ishtirok etayotganini bildiradi. Mamlakatning xalqaro savdo-sotiqdagi ishtirokining samaradorligini import va eksport hajmlarini taqqoslash yordamida aniqlash mumkin. Albatta, har bir davlat eksportga chiqarayotgan tovar va xizmatlari hajmining, tashqaridan olib kelayotgan import tovar va xizmatlari hajmidan ko‘p bo‘lishini xohlaydi. Mamlakatning eksporti va importi hajmlari orasidagi farq tashqi savdo balansini aniqlaydi. Agar mamlakatning chetga sotayotgan eksport tovar va xizmatlari hajmi mamlakatga keltirilayotgan import tovar va xizmatlari hajmidan ko‘p bo‘lsa, tashqi savdo balansi musbat bo'ladi. Aks holda esa, tashqi savdo balansi manfiy boiib, xalqaro savdo-sotiqda muammolar paydo bo‘ladi. Chunki tovarlami chetga sotishdan tushgan chet el valuta miqdori, chetdan olib kelinayotgan tovarlami sotib olishga yetmay qoladi. Natijada, tashqi savdoda valuta tanqisligi vujudga keladi.

xizmatlar. amlakatda ishlab chiqarilgan va chet mamlakatlarga sotilgan tovar va

Import - chet mamlakatlardan sotib olingan tovar va xizmatlar.

Tashqi savdo hajini - mamlakat import va eksportini tashkil etuvchi tovar va xizmatlarining jami qiymati.

Tashqi savdo balansi - mamlakatning eksport va import hajmlari orasidagi farq.

TASHQI SAVDO TARKIBI: Mamlakatning xalqaro savdodagi ishtirokining samaradorligi, uning eksport va importining tarkibiga ham bogiiq bo‘ladi. Rivojlangan davlatlar eksportining hajmi katta bo‘lib, asosan, tayyor mahsulotlardir. Rivojlanayotgan mamlakatlar eksportining hajmi, odatda, kichik bo‘lib, asosan, xomashyodan iborat. Respublikamiz tashqi savdo hajmi va tarkibini tahlil qiladigan bo‘lsak, u mustaqillik yillarida ham hajm jihatdan, ham tarkib jihatdan yildan yilga o‘zgarib bormoqda.

2008-yilda respublikamiz tashqi savdo hajmi 19,1 mlrd. AQSH dollarini tashkil qilib bu 2007-yilga nisbatan 21,4% ortiq demakdir. Mamlakatimizning 2008-yil eksport hajm 11,6 mlrd. AQSH dollari, import hajmi esa 7,5 mlrd. AQSH dollaridan iborat. Davlatimi, asosan paxta tolasi, mineral o‘g‘it va kimyoviy mahsulotlari, energiya resurslari, oziq-ovqa mahsulotlari, qora va rangli metallar, mashina va dastgolilar, turli xil xizmatlar va tovarlarn eksport qiladi. Shuningdek, chet mamlakatlardan mashina va dastgohlar, oziq-ovqa mahsulotlari, energiya resurslari, mineral o‘g‘it va kimyoviy mahsulotlar, qora va rangl metallar, turli xil xizmatlar va tovarlarni sotib oladi. 0‘zbekiston tashqi savdo hajmininj katta qismi Buyuk Britaniya, Germaniya, Rossiya, Janubiy Koreya,

Aktiv qatnashgan o’quvchilarni rag’batlantiraman.

Uyga vazifa : O’tilganma mavzuni o’qib o’rganib kelish
O’,I,B,D,O’: I. Avezmuratov.

M,M,I,B,D,O’: A. Matmuratov.