Iqtidorlilikni diagnostika qilish metodlari

Amaliy psixologik iqtidorli bolalarni to’liq diagnostika qilishi uchun quyidagi vazifalarni hal qilish lozim:
1. Adabiyotlarni tahlil qilish va iqtidorlilik psixologiyasining nazariy muammolarini aniqlash.
2. Diagnostik metodlarni tanlash va eksperimental tekshirish va intellektual, ijodiy va shaxsiy qobiliyatlarni shakllantirish.
3. Iqtidorli bolalarning ijodiy va intellektual potensialini rivojlantiruvchi dasturni ishlab chiqish va takomillashtirish.
4. Iqtidorli bolalarning intellektual, ijodiy va shaxsiy xususiyatlarini eksperimental hamda oddiy sharoitlardagi dinamikasini tadqiqqilish hamda tahlil qilish.
5. Muammoni o’qituvchilar va ota-onalar uchun tizimli ravishda bayon qilish.
P.V.Tyulenev tadqiqotlarining xulosalari"Intellektual taraqqiyot metodlari"
P.V.Tyulenovning iqtidorlilik bo’yicha tadqiqotlaring maqsadi: ". . . ota-onalarga o’z bolalarini iqtidorli qilishga, ushbu iqtidorni saqlab holish va qaqiqiy talantga aylantirishga yordam berishdir!". Iqtidorli bolalar tabiatan sirli va zidiyatli. Ammo, ushbu muammoni hal qilish bolaning kelajagini belgilab beradi. Ota-onalar qaqiatni bilishlari zarur. Nima uchun ayrim psixologlar barcha bolalar tabiatan iqtidorli desalar, ayrimlari faqat tanlab olingan bolalar talantli va iqtidorlidirlar deb ta'kidlaydilarq Ushbu baxslar uzoq yildan beri davom etadi. 1989-1990 yillardan so’ng bizning metodikalarimizda "o’qish, sanash, yozish" paydo bo’lganidan so’ng ko’pgina radikal o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu iqtidorlilik haqidagi an'anaviy tasavvurlarlarni buzib tashladi. Bugungi kunda aytish mumkinki, barcha bolalar iqtidorlidir, lekin ularni qobiliyatlarini to’g’ri amalga oshirish darkor. Bunday imkoniyatlarni ochish uchun iqtidor va talant haqidagi an'anaviy yondoshuvlardan voz kechish lozim.
1. Iqtidor eng avvalo tarbiya metodiga boqliq. Ayrim o’qituvchilarning o’quvchilari yaxshi o’zlashtirsalar, ayrim o’qituvchilarning o’quvchilari buning aksidir, bu esa o’qituvchining ta'lim metodi va texnologiyasiga boqliq. Shuning uchun bolalar aqliy iqtidorini oshiruvchi maxsus metodlarga ega bo’lgan o’qituvchilarni tanlab olish kerak. 2. Iqtidor moddiy ta'minotga boqliq emas. Bu ma'lum fakt bo’lib, psixoginetiklarning doimo o’ylantirib kelgan. Aytaylik, barcha narsa genlar bilan boqliq
bo’lganida bolalr o’z ota-onalarining ham jismoniy, ham intellektual klonlariga aylangan bo’lar edilar. Ammo, turli sabablarga ko’ra, bunday holat kuzatilmaydi. harsohada yutuqqa erishgan inson ham biladiki, oilaviy tarbiyada qiyinchiliklarga uchrashi mumkin. Aksincha kam ta'minlangan oilalarda ko’pincha geniylar dunyoga keladi.
3. Iqtidoringa boqliq emas. Ko’pincha, geniallik genlarga boqliq bo’lmaydi, faktlarning guvoqlik berishicha, geniylarning oilasida oddiy bolalar dunyoga kelishi mumkin. Bunga qozirgi kunda ham fan taraqqiyotining dastlabki kunlarida ham qator misollar bo’lgan. Yulduzli oilalarda oddiy bolalar voyaga yetganidek, oddiy oiladan chiqqan bollar o’zlarining iqtidori, talanti orqali jamiyatda o’z mavqeiga ega bo’lganlar. Eski an'anaviy qarashlar tarbiyachilarimizning fikrlashicha o’z ta'sirini o’tkazadi. Shuning uchun ham ular iqtidorli bolalarni tarbiyalay olmaydilar: bu ularning dunyoqarashiga zid. qachonki ota-onalar bu qaqiqatni tushunib yetsalar o’z farzandlarining qobiliyatlarinirivojlantirib, ularning iqtidorini qimoya qilgan bo’ladilar.Albatta, ayrim fikrlarni inkor etish mantiqsizlik. Aytaylik butun boshli "Sheremetevo" aeroportini qurishga yetarli qurilish ashiyolaringiz bo’la turib o’quvsiz tadbirkor ularning barini sarflab ombor ham qura olmasligi mumkin. Ko’rinib turibdiki genotip bilan birga boshqa ta'sirlar ham muqimdir. 60-90 yillar oraliqida Aqsh klinikasida bir necha o’n ming vaziyatlar kuzatilib, bolaning 1 yoshligida neyronlar soni 30%ni keyinchalik esa generasiya ya'ni "yuvenial kletka" deb nomlanuvchi bosh miyaning asosi xisobiga 1,5 barobar ortadi. Ya'ni, 1 yoshli bolaning hayotida ajabtovur narsalar sodir bo’ladi. Kattedj qurish vaqtida qurilish materiallarining 3 dan 1 qismini o’qirlashsa va so’ng "qurilish brigadasi"ning o’zi "ichki zaxiralari" hisobiga sizga dastlabki qurilish materiallaridan ko’ra 1,5 barobar qurilish materiallarini keltirib, sovqa qilsa nima degan bo’lar edingizq Bu yerda darxol yangi "arxitektor" qidirilib, uyning o’rniga saroy quriladi. Miyaning bunday arxitektori pedagog hisoblanadi.
Rus olimi V. M. Ekzemplyarskiy iqtidorli bolalarni o’rganish uchun diagnostik metodika qo’llangan. U iqtidorli bolalar uchun maxsus maktablar yaratib, maxsus dasturlar ishlab chiqish lozimligini taklif qilgan 1920 yillarning boshlaridatadqiqotchi bu muammoni o’rganuvchilar faqatgina yaxshi taraqqiy etgan qobiliyatlarnigina o’rgangishga moyil bo’lib, ular orasidagi o’zaro boqliqlikni tadqiq qilishganligini ta'kidlagan. U iqtidorlilikni faqatgina intelektual soha bilan boqlangan tadqiqotlarga o’z tanqidiy munosabatini bildirgan. U o’z ishlarida shaxs iqtidorliligini diagnostika qilish muammosiga asosiy e'tiborni haratgan. 1920 yillar oxiri 1930 yillarning boshlarida iqtidorllik muammosini o’rganishda oldinga siljish kuzatildi. Katta xajmdagi psixologik diagnostik metodikalar iqtidorlilikni aniqlovchi testlar ishlab chiqildi va amalga tadbiq qilindi. Bularning bari Yevropa Amerika tadqiqotlari asosida amalga oshirildi.
Agar bu tushuncha Rossiyada oqzaki o’rganilgan bo’lsa, XX asrga kelib Amerika, Angliya, Germaniyada bu muammo chuqurroq o’rganilgan. Pedagog va psixologiya orasida iqtidorlilikni strukturasi komponentlarini o’rganish kuchaydi.
Masalan, Germaniyada psixikaga ko’nikish va moslashishning eng yuqori shakli sifatida haralib aqliy iqtidorning muqim tarkibi sifatida haraladi. V gitern buni quyidagicha izoqlagan: Aqliy iqtidor-bu tafakkurni yangi talablarga ongli yo’naltirish va yangi topshiriqlar va hayot sharoitiga moslashish qobiliyatidir.
Bu izoq muammoni moqiyatini ochib bergan va iqtidorlikni yangi topshiriq sharoitlarga moslashish sifatidagi muammoni yechimini topib bergan. Ushbu harakteristika iqtidorlilik darajasini ajratishga imkon berdi. V gitern qushimcha qilib: "Turli sharoit va sohalardagi yangi talablarga tez moslasha oladiganlar
aqliy iqtidor egalaridir".Iqtidorlikni aqliy faoliyat bilan boqlash bilish jarayonlarini o’rnini ortishga irodaviy emosional sohalar kabi individual xarakteristikalarni rolini cheklanishga olib keldi.
Iqtidorlilikning nazariy modeli strukturasi " Ijodiy iqtidor " (A.M.Matyushkin, P.Torrens), shaxs potinsiali (Dj. Renzulli) sifatida tushuniluvchi fundamintal, integral shaxs xususiyatlarini "Renzulli iqtidor"deb atash mumkin. Ushbu tushuncha shaxsni ijoddagi universal, ijodiy imkoniyatlarini amalga oshirish uchun qulaydir.
Iqtidor bir tizim sifatida o’zida qator kompanintlarni mujassamlashtirgan iqtidorlikni nazariy modeli tarkibi birinchi bo’lib Dj. Renzulli tamonidan ishlab chiqilgan bo’lib ular qo’yidagilar: kreativlik, o’rta darajadan yuqori qobiliyat, motivasiya.
Ushbu faktorlarga 3ta asosiy soha qo’shiladi : psixososial, kognitiv va jismoniy. Bu iqtidorlik namoyon bo’ladigan alohida, lekin bir - biri bilan bogliq sohadir. Modelning komponentlarini tashkil qiluvchi omillarni batafsil ko’rib qichamiz. Motivasiya ijodiy potensialni asosini anglanmagan motivasiya zamirida anglangan eqtiyojlar tashkil qilib; iqtidorli bolalarda anglanilgan motivasiyalar ustun bo’lishi zarur. Bolaning anglangan motivasiyasi yangilik yaratishga, noma'lumni aniqlashga yo’naltirilgan faol izlanish, tadqiqqilish shaklida namoyon bo’ladi. (A. M. Matyushkin, 82). O’z navbatida faol tadqiqotchilik tafakkurning ijodiy shaklini ta'minlab berib, uning natijasida muammo tushuniladi va hal qilinadi (A. V. Bruinskiy, A. M. Matyushkin, A. Ya. Panamaryov, O. K. Tixomirov). Faol tadqiqotchilik bolani ixtiyorsiz ravishda dunyoni kashf qilishga aniqlik kiritiladi, bolaning olam haqida dastlabki ijodiy tasavvurlarni shakllantiradilar (L. A. Venger, A. V. Zaporojes). Umumiy faol tadqiqotchilik kengligi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. Bu iqtidorli bolalarda bola uchun yangi bo’lgan narsalarga munosabatdagi juda keng va "chegarasiz" qiziquvchanlik ko’rinishida namoyon bo’ladi (Dj. Berlain, M. I. Lisina). Kreativlik. Kreativlik iqtidorlik strukturasida doim muqim o’rin egallab kelgan. Ko’pgina tadqiqotchilar intellekt taraqqiyot darajasini zaruriy lekin yetarli bo’lmagan deb hisoblanganlar. G. Xillret (1966) "iqtidor" tushunchasini tahlil qila turib yozadi: "eng avvalo iqtidorlikni aniqlash IQ"bilan boqliq. Xozirgi kunda iqtidorlilik tushunchasi keng hamrovda tushuntirilmoqda. P. Torens kreativlik deganda "quyidagilarni o’zida mujassamlashtiruvchi jarayonni tushunadi: muammolarga nisbatan ta'sirchanlik o’z bilimlarini yetarli emasligini xis qilish, diegormonilga nisbatan ta'sirchanlik va boshhalar muammoni anglash yechim qidirish gipotezani shakllantirish, ushbu gipotezalarni tekshirish natijalarini taqdim qilish" (1963).
Shu bilan bir qatorda "kreativlik"ning sinonimi sifatida "ijodiy tafakkur" "ijodiy tasavvur" qo’llaniladi. Bu test topshiriqlarida xam o’z aksini topgan. Masalan shaxs kreapevlichini aniqlash uchun ijodiy tafakkur va tasavvurga oid topshiriqlar beriladi.
K.Teylor va uning izdoshlari o’zining 25yillik ishlari natijasida ijodiy tavakkur, rejalashtirish , oldindan ko’ra bilish, haror qabul qilish, muloqat, harorlarni ijrosi, shaxslararo munosabatlar va imkoniyatlarni ko’ra bilishda aks etuvchi kreativ iqtidorning 8 ko’rinishini ajratib ko’rsatgan (L.V.Polova1991,E.G.Tishelko,1993). Masalan muloqatdagi kreativlik K.Teylor bo’yicha bu o’z fikr va kechinmalarini o’zgalarga tushunarli bo’lishi uchun aniq ko’rsatib berish malakasidir. Shaxslararo munosabatlar sohasidagi kreativlik - bu o’zgalarni tushina olish va ular bilan samarali hamkorlik qila olish malakasidir. O’rta darajadan yuqori qobiliyat. Bu yerda "qobiliyat" tushunchasi noan'aviy mazmunga ega. Bir tomondan bu vaziyatlarda turli sohadagi bilim, ko’nikma, malakalarga ega bo’lingani bilan unda ijodiylik yo’qdir boshqa tomondan esa ijodiy yondashuvni qo’llashni imkoniyatlarini, oldindan ko’ra bilishda kuzatildadi. Dj. Renzullining ayrim ishlarida "intellekt" o’rta darajadan yuqori qobiliyatning turli sohasi sifatida ko’rib chiqiladi. Bunday qarash G. Gardner pozisiyasida ham uchraydi. Dj. Renzulli "intellekt"ning 7-kategoriyasini tasniflab beradi. Ushbu model universal tasavvur qosil qiladi. Bu o’z navbatida "umumiy" va "maxsus" iqtidor orasidagi o’zaro munosabatni tushuntiradi. 1.6. Iqtidorli bolalar taraqqiyoti dinamikasini tadqiqqilish metodi. Iqtidorlikni tadqiqqilish L. Termen-izlanishlari orqali 1920 yillardan boshlangan bo’lsa ham unchalik uzoq tarixga ega emas iqtidorli va talantli bolalar bo’yicha butun jaqon ittfoqining 1-s'ezdidan keyingi 20 yillik nashr qilingan ilmiy ishlarni tvqlil qilib shunday xulosaga keldik ushbu muammo yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar bir yoki bir nechta yosh davrlarni saralab olish metodi orqali amalga oshirilgandir. Bu metod sinaluvchilardagi iqtidorlilik va shaxs sifatlari yuqori darajadagi ishonchlilik bilan ko’rsatib beradi. Biroq ushbu metodga muvofiq iqtidorlilikni individualidagi hayot ta'sirida rivojlanishni o’rganish cheklangandir. Xujjat ma'lumotlari sinaluvchilarning va yaqinlarining xotiralari ko’pincha ma'lumot berish mukin. Bu metod longityud ma'lumotlar yiqishga asoslangan bshlib iqtidorlilarning eksprimental guruqi osonlik bilan ajratib olinishi mumkin xujjatlarni tahlil qilish va xotiralar bir tomondan individ iqtidorining maxsus xususiyatlarini boshqa tomondan uning muxitga, ta'lim-tarbiyaga ta'sirini tushunishga yordam beradi. Yana bir tadqiqotchi L. Termen o’zining izdoshlari bilan birgalikda yuqori IQ ga ega bo’lgan iqtidorli bolalar 40 yil davomida longityud tadqiqotini olib bordi. Bu va boshqa tadqiqotlar longityud metodining nazariy va amaliy muammolarni qayta ishlash uchun juda ahamiyatli ekanini ko’rsatdi. Iqtidor muammosini tadqiqqilish uchun olib berilgan izlanishlarda longityud keng qo’llanilmoqda. qoidaga muvofiq bir yoki bir nechta sinaluvchi uzoq yillar mobaynida uzluksiz kuzatiladi. Longityud metodining yutuqi shundaki, u orqali iqtidorlik potensiali sifatida namoyon bo’lib, aynan shu potensial qanday rivojlanish, qaysi davrda qanday namoyon bo’lishini qayd qilib borish unga ta'sir etuvchi turli omillar o’rganish mumkin. qolaversa longityud metodi tadqiqotlarda eksperiment guruqidan o’zining iqtidorlilik kursatkichi bilan farqlanuvchi nazorat guruqini bo’lishiga imkoniyat yaratadi. Longityud metodining shuncha imkoniyatlari bo’lishiga haramay iqtidorlik muammosi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarning atigi 10% ida ushbu metod qo’llanilgan. Bu eng avvalo eksperimentlardan boshqa metodlarga haraganda ko’p vaqt va kuch sarf qilganligi bilan boqliq. Longityud metodini qo’llash uchun sinaluvchilar soni juda ko’p bo’lishi zarur chunki yillar mobaynida ayrim sinaluvchi turli sabablarga ko’ra guruqdan chiqib ketishi yoki eksperiment oxirida kutilgan natijani bermasligi mumkin, oxir oqibat kam sonli sinaluvchilarning ko’rsatkichlari ahamiyat kasb etadi. Longityud tadqiqotlarning birinchi va eng muqim vazifasi sinaluvchilarning iqtidorlisini ajratib olishdir. Ilgarigidan farqli ravishda xozirda IQ ni o’lchashda intellektning faktorliligi bo’yicha ishlab chiqilgan psixolorgiya konsepsiyalari tan olinmoqda. Bu bilan boqliq xolda iqtidorning ham ko’pfaktorliligi tan olinmoqda. Ko’pgina psixologiyaning fikricha kognitiv ahamiyatga ega bo’lmagan, intellektga boqliq bo’lmagan kreativlik iqtidorlikning faktori deb qabul qilinmoqda. qolaversa ayrim psixologlar ijtimoiy muhit omillarini-oilaviy sharoit, ta'lim dasturi, inobatga olish muqim ekani ta'kidlashmoqda. Turli nazariy konsepsiyalar longityud tadqiqotlarning turli eksperiment shakllariga asos bo’lib xizmat qiladi va natijada ushbu nazariya qanchalik qaqiqatga yaqin ekanligi, uni o’zgartirishga zarurat bor yoki yo’qligi aniqlanadi. Longityud tadqiqot uchun iqtidorli bolalar saralashning eng mashxur mezoni bu jamiyat tomonidan uning imkoniyatlarini tan olinishidir: masalan, maktabni bitirishda yoki qandaydir ko’rik tanlovda yutuqni qo’lga kiritib, raqbatlantirishi. Saralab olingan sinaluvchilar 8-15 yil mobaynida turli so’rovnoma va intervyular orqali kuzatib boriladi. (1-4 yilda 1 marta). qo’lga kiritilgan yutuqlar har doim xam iqtidorlilikdan dalolat bermaydi. Shuning uchun yuqoridagi saralash mezoni psixometrik metodlar: intellektual testlar, ijodiy va maxsus qobiliyatlar orqali to’ldirib, o’zgartirilib boriladi. Iqtidorli bolalarni diagnostika qilishning asosiy tamoyili iqtidorlilik konsepsiyalari va yondashuvlarning o’zgarishi bilan o’zgarib borgan. Xozirgi kunda iqtidorlikni diagnostika qilish uchun ko’pgina testlar ishlab chiqilgan: intellektual qobiliyatlarni o’rganish uchun - Dj. Reven "Progressiv matrisalari"ning murakkablashtirilgan varianti iqtidorli o’quvchi uchun bilish qobiliyatlarining ko’p darajali testi (KRT) (K. Xeller va izdoshlari tomonidan ishlab chiqilgan), intellektual qobiliyatlarini ekspress- diagnostikasi metodikasi (MEDIS-6-7) (E. I. Sheblanova, I. Averina, Ye. N. Zadorina, 94). Kreativlikni o’rganish uchun Dj. Gilfordning "Noyob qo’llash ijodiy tafakkurning verbal testi" (Averina, Sheblanova, 96), P. Torrensning ijodiy tafakkur testi (TTST) (Sheblanova, 93) maxsus qobiliyatlarni aniqlash uchun testlar matematik musiqiy, texnik, sensor, motorika uchun testlar va boshhalar (E. M. Borisova, 1987). Iqtidorning serqirra va ser mazmunligini inobatga olgan qolda kompleks psixodiagnostika o’tkazish lozim ya'ni shaxsdagi intellektual qobiliyatlar maxsus qobiliyatlar va ijodiy tafakkur bilan birga shaxsning shaxsiy va motivasion xususiyatlarini o’rganish zurur. K. Xeller, K. Perlet, V. Siervalod iqtidorlilikni kompleks tarzda tadqiq qilish uchun quyidagilarni o’rganishni taklif qiladilar: