Investitsiyalar auditi va baholash

Kontokorrekt ko’chirma
– mijoz korxona xaridori / mol etkazib beruvchisi 
va mijoz turli shaharlarda joylashgan taqdirda, ikki tarafning o’zaro debitorlik / 
kreditorlik operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblarini inventarizatsiya uchun 
tuziladigan va xaridorlarga yuborish uchun mo’ljallangan mijoz korxona hisob-
kitoblari tahliliy smetasi nusxasi.

---

127 
Hisob-kitoblar bo’yicha o’zaro solishtirma dalolatnomasi
– mijoz korxona 
xaridori / mol etkazib beruvchisi mijoz bilan bir shaharda joylashgan bo’lsa, ikki 
tarafning o’zaro debitorlik / kreditorlik operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblarini 
inventarizatsiyada tuziladigan hujjat.
Ijobiy solishtirma dalolatnomasi – 
mijoz korxona va mijoz xaridorlari / mol 
etkazib beruvchilari o’rtasida amalga oshirilgan va ikki taraf buxgalteriya tizimida 
aks ettirilgan hisob – kitob operatsiyalari natijalarining auditor tomonidan 
inventarizatsiyasi bir xil ma’lumotni aks ettirishi yoki muxim bo’lmagan farqning 
yuzaga kelishi.
Salbiy solishtirma dalolatnomasi – 
mijoz korxona va mijoz xaridorlari / mol 
etkazib beruvchilari o’rtasida amalga oshirilgan va ikki taraf buxgalteriya tizimida 
aks ettirilgan hisob – kitob operatsiyalari natijalarining auditor tomonidan 
inventarizatsiyasi turli ma’lumotlarni aks ettirishi (muxim farqning yuzaga kelishi).
Hisob - kitob operatsiyalari bo’yicha aoslovchi testlar – hisob kitob 
operatsiyalarining moliyaviy hisobotlarda keltirilgan summalari to’g’ri (asosli) 
ekanligini tekshirishga yo’naltirilgan testlar majmui.
Aktiv - buxgalteriya balansining bir kismi bulib, ma’lum bir muddatga 
sub’ekt mablaglarining tarkibi va joylanishini pul kurinishida aks ettiradi. Bundan 
tashkari balansning passiv kismi xam mavjud bulib, aktiv va passiv tomonlar bulim 
va moddalardan iborat. Aktiv tomonining jami summasi passiv tomoni summasi 
bilan teng bulishi lozim. Buni shunday tushuntirish mumkin, ya’ni aktiv 
tomonidagi mablaglarning manbalari, balansning passiv tomonida joylashgan. 
Akkreditiv (lat. accredo - ishonaman) - nakd pulsiz hisob-kitob turlaridan biri. 
Ma’lum bir tovar va xizmatlar uchun belgilangan muddatda mol etkazib 
beruvchilar bilan hisob-kitoblar uchun ajratilgan pul mablagidir. Akkreditiv 
kuyidagi xollarda kullaniladi: xaridor va mol etkazib beruvchi urtasidagi 
shartnomaga asosan, xaridor va mol etkazib beruvchi urtasidagi xujalik munosabati 
doimiylikka ega bulmasa, xaridor tovarni mol etkazib beruvchi manzilida kabul 
kilib olsa, xokimiyat kursatmasi va yuriknomasiga kura, tovar etkazib berishning 
aloxida ma’lum bir sharoitlarida bank muassasasi talabi bilan kreditlash va hisob-

---

128 
kitobning ma’lum usuliga utgan korxonalar munosabatida, tovar moddiy 
boyliklarining 
me’yoridan 
yukori 
zahiralariga 
ega 
bulgan 
korxonalar 
munosabatida. 
Aktsept (lat. accueptuK - kabul kilingap) - belgilangan sharoit bo’yicha 
shartnoma tuzishga rozilik berish. Nakd pulsiz hisob-kitobda aktsept xaridorning 
mol etkazib beruvchi takdim kilgan hisobini tulashta rozilik bildiradi. 
Aktseptant (lat. acceptaiiK - kabul kiluvchi) - hisob bo’yicha t?lovni amalga 
oshirishga rozilik bergan korxonalar, tashkilotlar va muassasalar yoki shaxslar. 
Aktseptlash (lat. acceptare - kabul kilish) - tulov hisobini kabul kilish, mol 
etkazib beruvchi schetiga tulovni utkazishga rozilik berish. 
Balans (fr. balance- muvozanat, tarozining ikki pallasi) - doimiy uzgarishda 
va uzaro boglik kattaliklarning xolatini kursatuvchi, kursatkichlar tizimi, tenglik. 
Balanedagi schetlar - buxgalteriya kursatkichlari balansida aks ettiriladigan 
buxgalteriya schetlaridir. 
Bank korrespondent - boshka banklar bilan uzaro munosabatlarda buladigan 
va ularning topshiriklari bilan ma’lum bir moliyaviy jarayonlarni bajaruvchi bank. 
Birlamchi hujjatlar - buxgalteriya hujjatlari bulib, xujalik jarayoni sodir 
bulgan vaktda tuziladi va ular sodir etilganligi xakida birlamchi guvoxnoma 
hisoblanadi. 
Bosh shartnoma - umumiy ish bajarish yoki tovar etkazish davri tugagunga 
kadar muddatga tuzilgan shartnoma. 
Buxgalteriya balansi - ma’lum bir davrda xujalik mablaglari va ular 
manbalarining pul kiymatini guruxlab va umumlashtirib aks ettirish usuli. 
Buxgalteriya daftarlari - sintetik va analitik hisobni hujjatlarga asosan kayd 
kilish. 
Buxgalteriya o’tkazuvi - schetlar korrespondenttsiyasini yozish. Bunda 
xujalik jarayoniga tegishli summa bir schetning debeti va ikkinchi schetning 
kreditida 
aks 
ettiriladi. 
Buxgalteriya 
utkazmasi 
hujjatlar 
(jurnal-order, 
tabulyagramma yoki eski hujjatlar shakli memorial order) ga asosan tuziladi

---

129 
Qaydnoma - birlamchi hujjat yoki hisob registri. Qaydnoma yigma hujjat 
bulishi xam mumkin. Qaydnomadan buxgalteriya hisobining xamma shakllarida 
xam foydalaniladi. 
Da’vo - da’vo kuzgatuvchining talabi. Korxonalar ularga karzdorlarga 
(debitorlarga) uz vaktida tulanmagan qarzlik summalar uchun da’vo kuzgatishlari 
lozim. Da’vo moddiy zarar keltirganlarga nisbatan asosli ravishda kuzgatilishi 
zarur (debetorlik qarzlari, da’volar yuzasidai hisob-kitoblarga karang). 
Debet (lat. debet - u majbur) - buxgalteriya hisobining bir kismi. Aktiv 
schetlarning debetiga summalarning kupayishi yozilsa, passiv schetlarda esa, 
summaning kamayishi yoziladi. Hisoblashish schetlarining debetida esa, boshka 
korxona va shaxslarning shu korxonaga qarzlari aks ettiriladi va debetorlik karzlari 
deyiladi. Debet kriditlari esa, aktiv va aktiv-passiv schetlarda buladi. 
Debitorlar (lat. debitor - qarzdor) - ushbu sub’ektga karzdor bulgan boshka 
korxona, tashkilot, muassasa yoki shaxslar bulib, ular debetorlik karzlarini 
tulashlari lozim. 
Deponent (lat. depono - yigaman) -korxona, tashkilot, muassasa yoki jismoniy 
shaxsning korxona, tashkilot, muassasada vaktincha saklayotgan mablagi. 
Dividend - aktsiyadorlik jamiyati foydasining bir kismi bulib, aktsiyadorlar 
urtasida soliklarni, ishlab chikarishni kengaytirishga ajratmalarni, zahiralarni 
tashkil etish, obligatsiyalar bo’yicha foizlarni va boshka tulovlarni amalga 
oshirilganidan sunggina taksimlanadi. 
Diskont - 1) vasika hisobi; 2) hisob foizi - vasika hisobida banklarga 
tulanadigan foiz; 3) birja va valyuta ishlarida - tovar kotiral bahosidan ustama 
(masalan, agar tovar sifati standartdan past bulsa) valyuta. 
Dotatsiya - korxona, tashkilot, muassasalarga karzlarni koplash uchun davlat 
tomonidan beriladigan nafaka. 
Ijara (polyak. - arenda va lat. arrendare - karzga fopdalaiishga berish) - 
Shartnoma asosida buyumlarning vaktinchalik foydalanishga belgilangan ijara xaki 
tulovi asosida berilishi. 

---

130 
Ijarachi - biror narsani ijaraga olgan korxona, tashkilot va muassasa yoki 
jismoniy shaxs. 
Inventarizatsiya - korxonaga tegishli bulgan barcha asosiy vositalar, 
inventarlar, mablaglar va boshka moddiy boyliklarning xakikatda mavjudligi bilan 
buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini solishtirish va tekshirish usu li. 
Inventar kartochkalar - asosiy vositalar (fondlar)ning hisobi uchun 
muljallangan hisob registrining shakli. Inventar kartochkalar xar bir ob’ekt 
xujalikka keltirilganda tuziladi. 
Inventar ob’ekta -tugallangan kurilish, buyum yoki kompleks Inventar ob’ekti 
asosiy vositalar tarkibida hisobga olinadi. Xar bir korxonada inventar ob’ektlari 
kup bulib, ularning xar biri bo’yicha hisobni tugri tashkil etish uchun inventar 
rakam belgilanadi. 
Inventar rakami - inventar ob’ektga biriktirilgan rakam. Inventar rakami 
asosiy vositalar (fondlar) hisobini tugri tashkil etish uchun va ob’ektlarning 
saklanishini ta’minlash uchun zaruriy hisoblanadi. Bir turdagi buyumlarning 
guruxi uchun shu ob’ektlarning xakikiy xolati, eng kup kiymatini hisobga olgan 
xolda, rakamlar seriyasi ajratiladi. Buxgalteriya hujjatlarida asosiy vositalar 
hisobida ushbu inventar rakamlar kursatiladi. 
Inkassalash (lat. tsakkkage - yashikka solish) tulov hujjatlarini kursatib, u 
asosida pulni olish (inkassaga karat). 
Ishlab chnkarish xarajatlari - korxonaning maxsulot ishlab chikarish bilan 
boglik xarajatlari (mexnat xaki, xom ashyo, material, yokilgi, asosiy vositalarning 
eskirishi va xokazolar). 
Kalkulyatsiya (lat. calculatio - hisoblash) - bajarilgan ish, tayyorlangan 
maxsulot, kabul kilingan moddiy boyliklar kiymatini aniklash, xarajatlarini 
guruxlash usuli. 
Kassa kitobi - korxona kassiri kassa jarayonlari hisobini yurgizishiga 
muljallangan hisob registrlari. 
Kassa limita - korxona kassasida doim bulishi mumkin bulgan pul 
mablaglarining summasi. Bu summa kunlik mayda xarajatlar uchun ishlatiladi. 

---

131 
Kassaning orderlari - korxona kassasiga pul kirimi va chikimining 
konuniyligini va belgilangan maksad bo’yicha amalga oshirilganligini asoslovchi 
hujjatlar. 
Kelgusi davr daromadlari - hisobot davrida olingan, ammo kelgusi davrga 
tegishli bulgan mablaglar. 
Konsalting - maslaxat xizmatini kursatish va ekspertiza utkazish. Konsalting 
bilan shugullanadigan firmalar konsultativ deb ataladi. 
Konsignatsiya - tovarlarni xorijga sotishning komission shakli bulib, unga 
kura tovarlarning egasi (konsignant) u erdagi uz komissioneriga (konsignatoriga) 
tovarlar partiyasini sotish uchun junatadi. 
Korxonaning bankdagi hisobidan kuchirma - korxonaning hisob-kitob, joriy 
va maxsus schetlaridagi pul mablaglarining xarakati xakida bank muassasasining 
yuborgan hujjati. 
Kredit (lat. credit - u ishonadi) - buxgalteriya schetining bir kismi. Aktiv 
schetlarning kreditida hisob ob’ektining kamayishi yoziladi, passiv schetlarda esa 
ushbu hisob ob’ektlari summasining ko’payishi yoziladi. Kredit tomondagi kredit 
passiv va aktiv-passiv schetlarda buladi. 
Majburiy to’lov - egasining roziligisiz hisob-kitob schetidan pul mablagining 
utkazilishi. Masalan, majburiy tulovlariga; davlat byudjetiga, davlat ijtimoiy 
sugurtasiga tulov, sugurta tulovlari va boshka belgilangan koidalarga asosan 
tulovlar kiradi. 
Mexnat balansi - mexnat resurslarining (ish kuchi, ish vakti) xakikatda yoki 
kutilgan va ulardan foydalanish miqdorini aks ettiradi. Mexnat balansida ishchi 
kuchini kayta ishlab chikarish, joylashtirish va mexnat resurslarini iste’molga mos 
ravishda taqsimlashning asosiy jarayonlari haqida ma’lumotlar ko’rsatiladi. 

---

132