Investitsion loyihalarni moliyalashtirish

2-chizma. Loyiha investitsiya xarajatlarining tarkibi⁵
Loyihaning ishlatilish davridagi zarur bo’lgan investitsiyalarni loyihaning iqtisodiy hayotiylik muddati nuqtai nazaridan ko’rib chiqish lozim, chunki u investitsiyalarning ob’ektlari uchun (bino, mashina, uskuna va h.k.) turlichadir.
Ishlab chiqarish oldi xarajatlari - bu shunday xarajatlarki, ular loyihani tayyorlash va amalga oshirishningturli bosqichlarida yuzaga keladigan xarajatlar va bular quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   qimmatli qog’ozlarni chiqarish uchun boshlang’ich xarajatlar (bu korxonani ro’yxatga olish va tashkil etishda yuzaga keladi);
   
2. 
   tadqiqotlarni tayyorlash xarajatlari;
   

v) boshqa ishlab chiqarish oldi xarajatlari (masalan, safar xarajatlari, vaqtinchalik inshootlarni barpo etish va h.k.);
g) sinovdan o’tkazilish va ishga tayyorlash hamda ishga tushirish xarajatlari;

4. 
   uskuna va qurilmalarni almashtirish xarajatlari;
   
5. 
   tugatish xarajatlari, ya’ni loyiha hayotiyligining oxirida asosiy kapitalni foydalanishdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlar minus aktivlarni sotishda tushgan tushum.
   

Investitsiya bo’yicha asosiy kapitalga xarajatlar xarajatlarning asosiy jihatlarini o’ziga qamrab olishi lozim va ularni quyidagilarga bo’lish mumkin:

• 
  erni sotib olish, maydonni tayyorlash va uni yaxshilash;
  
• 
  binolar va fuqarolik qurilishi bo’yicha ishlar;
  
• 
  ishlab chiqarish mashinalari va uskunalari;
  
• 
  sanoat mulkchiligiga huquq, “nou-xau” bo’yicha to’lovlar va ruxsatnomalar.
  

Asosiy vositalarga investitsiya xarajatlarini aniqlashda javob berilishi kerak bo'lgan asosiy savollar quyidagilardan iborat:
1 . Uskunaga qanday quvvatda bo’lishi kerak?
Uskunaning samaradorligi investitsiya loyihasini amalga oshirishda muhim bo'lgan asosiy parametrdir va bu savolga javob loyiha doirasida olib borilgan marketing tadqiqotlari bilan asoslanishi kerak. Bozor tahlili bizga mahsulot va xizmatlarni sotish kutilayotgan hajmi qanday degan savolga javob berishi kerak. Mumkin bo'lgan savdo hajmini bilib, uskunani qanday quvvatda va hajmda sotib olish kerakligi haqida tasavvurga ega bo’lamiz.
Masalan, qahvaxonadagi xaridorlar soni sizga qanday turdagi (quvvati jihatidan) qahva mashinasi kerakligi haqidagi savolga javob berishi kerak.

2. 
   Loyihani amalga oshirish uchun qanday bino yoki inshootlar kerak?
   

Loyihani amalga oshirishimiz kerak bo'lgan uskuna sizga kerakli jihozlar va sharoitlar haqida ma'lumot beradi.
Ko'pincha quyidagilar: sanoat binolari, ma'muriy binolar, omborlar.
Ba'zi sanoat korxonalarida ishlab chiqarish joylashgan binolar uchun aniq talablar mavjud. Ko'pgina sohalarning joylashishi faqat tegishli sanitariya me'yorlariga muvofiq amalga oshiriladi.

2. 
   Yer uchastkasini sotib olish kerakmi?
   

Bu nafaqat xarajatlar tarkibiy qismini, balki huquqiy masalalarni ham tahlil qilish kerak. Ko'pincha ular yerning holati va foydalanish uchun ruxsat etilgan maqsadlar bilan bog'liq.
Agar loyiha doirasida yer uchastkalarini sotib olishga qaror qilingan bo'lsa, quyidagilarni e'tiborga olish muhimdir: maydon; yerdan foydalanish maqsadi; Sanitariya me'yorlariga muvofiqligi.

2. 
   Qanday infratuzilma kerak?
   

Har qanday loyihani amalga oshirish uchun zarur infratuzilmani tahlil qilish talab etiladi: yo'llar, suv ta'minoti va kanalizatsiya, elektr energiyasi, gaz.

2. 
   Patentlar, litsenziyalar va boshqa nomoddiy aktivlarni sotib olish kerakmi?
   

Masalan, ba'zi loyihalar ixtiro yoki sanoat namunasiga bo'lgan huquqni talab qiladi.

2. 
   Loyihaning boshqa investitsion xarajatlari qanday?
   

Ular quyidagilar bo'lishi mumkin:
Demontaj xarajatlari;
Turar joy xarajatlari;
Qo'shimcha uskunaning narxi.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, yordamchi uskunalarning narxi loyihaning taxminiy qiymatining 70 foizigacha bo'lishi mumkin. Qo'shimcha uskunalar quyidagilarni o'z ichiga oladi: saqlash uskunalari; avtomobil transporti; ishlab chiqarishda hosil bo’lgan chiqindilarini yo'q qilish, chiqindilarni kamaytirish uchun uskunalar va boshqalar.
Joriy aktivlarning tarkibi va zarurligini o’rganishda quyidagi ikkita asosiy tushunchalarni farqlab olish zarur bo’ladi:

1. 
   Yalpi aylanma kapital - bu xom ashyo zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulotlar, qadoqlangan materiallar, ehtiyot qismlar, debitorlik qarzlari, pul mablag’lari va kelgusi davr xarajatlari yig’indisi.
   
2. 
   Sof aylanma kapital - bu joriy aktivlardan joriy majburiyatlarni, ya’ni qisqa muddatli qarzdorlik, qisqa muddatli qarzlar va ayrim hollarda mijozlarning depozitlari (joriy faoliyat uchun muhim hisoblanmagan qisqa muddatli qo’yilmalar) dan tashkil topgan qisqa muddatli majburiyatlarning ayirmasidan hosil qilingan natija.
   

Aylanma kapital sinchkovlik bilan nazorat qilinishi va baholanishi kerak.
Debitorlar - mahsulotni sotish sharti sifatida xaridorlarga berilgan tijorat kreditlari, o’z navbatida, bu bo’limning hajmi ushbu firmaning kreditga nisbatan sotish siyosati bilan aniqlanadi. Debitorlik summasini (qarzini) quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:
Kredit muddati (oylarda)
Debitorlar = x Yillik yalpi sotish
hajmi qiymati
Bunday hisob-kitoblar har bir sotish jarayonida bajarilishi kerak. Yillik yalpi sotish hajmining qiymati sotilgan mahsulotga ketgan xarajatlardan (ya’ni, ishlab chiqarish xarajatlari + marketing va sotish xarajatlari) amortizatsiya va foizlarni ayirish yo’li bilan hisoblanishi lozim.