Investitsion faoliyat

Real investitsiyalar real kapitalning o’sishini, ya’ni ishlab chiqarish mablag’lari, moddiy boyliklarning o’sishini ta’minlashi zarur.

Molyaviy investitsiyalar deb aksiyalar, obligatsiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog’ozlar uchun sarflangan qo’yilmalarga aytiladi. Bu qo’yilmalar

buyum ko’rinishidagi kapitalning o’sishini o’zida mujassam etmasada, lekin foyda, spekulyativ foyda ya’ni qimmatli qog’ozlar kursi o’zgarishi natijasida vujudga keladigan foyda keltiradi. Moliyaviy investitsiyalar ikki xil ko’rinishida bo’ladi. Aksiyalarni sotib olish real moddiy ko’rinishdagi kapitalni yaratmaydi. Lekin kelajakda spekulyativ ko’rinishda foyda olish mumkin bo’ladi. Aksiyalarni sotishdan tushgan mablag’ni ishlab chiqarish uchun, asbob-uskunalar sotib olish uchun sarflanganda u real kapitalga aylanadi va real investitsiya ko’rinishini oladi.Shu sababdan qimmatli qog’ozlarni olda-sotdi operatsiyalari natijasida olinadigan spekulyativ foyda keltiruvchi moliyaviy investitsiyalar va qimmatli qog’ozlarni sotish natijasida pul ko’rinishidagi real moliyaviy investitsiyalarni farqlash lozim. Fan-texnika taraqqiyotini tezlashuvi bilan intellektual salohiyat ishlab chiqarishni eng kuchli omiliga aylandi, uning jiddiy unsuri bo’lib qoldi. Asosiy fondlarga sarflangan real investitsiyalar maqsadi sarflanish yo’nalishlari va boshqa ko’rsatkichlarga ko’ra hududlarar, tarmoqlararo, texnologik, qayta ishlab chiqarish tarkiblariga ega. Asosiy fondlarga sarflanadigan investitsiyalarni, ularning aktiv (mashinalar, asbob-uskunalar) va passiv (bino-inshootlar) qismlarini tashkil etish uchun sarflangan umumiy harakat yig’indisidagi ulushi investitsiyalarning texnologik tarkibini tashkil etadi. Qayta ishlab chiqarish tarkibi investitsiyalarning qanday maqsadlarga yo’naltirilganligi; yangi qurilishga, ishlab turgan korxonalarni kengaytirishga , rekonstruksiyaga va yangi texnika bilan qayta qurollantirishga jalb qilingan harajatlarni umumiy harajatlardagi har birining nisbiy jihatdan ulushini ko’rsatadi. Investitsiyalarning hududlararo va tarmoqlararo tarkibi esa ularning nisbiy jihatdan hududlar va tarmoqlar bo’yicha taqsimotini bildiradi.

Rivojlangan mamlakatlarda real investitsiyalarning asosiy qismini xususiy investitsiyalar tashkil etadi. Davlat sektorida real investitsiyalar sarfi muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy muvofiqlashtirish asosida kreditlar, subsidiyalar ajratiladi, davlat kapital qo’yilmalari muvozanatlashtiriladi va real investitsiyalar o’zlashtiriladi. Davlat tomonidan o’zlashtiriladigan investitsiyalar dastlabki bozor infratuzilmasini va u bilan bog’liq bo’lgan tarmoqlarni rivojlantirishga sarflanadi.

Investitsiyalarni samaradorligini oshirish asosiy kapitalni aktiv elementlarini vujudga keltirish va o’stirish hisobiga amalga oshiriladi. Moliyaviy investitsiyalar kapitalni, to’lov va moliyaviy majburiyatlarning barcha turlarini o’zida mujassamlashtiruvchi, moliyaviy aktivlarga joylashtirilishini anglatadi. Ushbu moliyaviy vositalarning eng muhimlari qimmatli qog’ozlardir: uushli (aktivlar) va qarz (obligatsiyalar). Real investitsiyalardan farqli o’laroq moliyaviy investitsiyalarni ko’proq portfel investitsiyalar deb ataladi, chunki bu holda investorning asosiy maqsadi bo’lib moliyaviy aktivlarning mukammal yig’masini (investitsiyalar portfelini) shakllantirish va qimmatbaho qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan turli operatsiyalarni boshqarish hisoblanadi. Moliyaviy investitsiyalar shaxsiy kompaniyalar va davlat idoralari tomonidan muomalaga chiqarilgan aksiyalarga, obligatsiyalarga va boshqa qimmatli qog’ozlar va bank depozitlariga, uzoq muddatga jalb qilinadigan qo’yilmalardir. Moliyaviy investitsiyalarning asosiy qismi, kapitalni noishlab chiqarish sohasiga sarflanishini bildiradi. Moliyaviy investitsiyalar aksariyat hollarda real investitsiyalarning manbai bo’lib xizmat qilishi mumkin. Moliyaviy investitsiyalar erkin bozor infratuzilmasi rivojlangan mamlakatlarda, qimmatli qog’ozlar bozori orqali kapitalni sohalar bo’yicha taqsimlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan davlatlarda ko’proq tarqalgan.

Investitsiyalarda qatnashish harakteriga ko’ra investitsiyalar bevosita va portfel investitsiyalarga ajratiladi. Bevosita investitsiyalar – investorni o’z moliyaviy mablag’larini joylashtirish obektini tiklash imkoniyatini beradi. Portfel investitsiyalar – tijorat banklari, investitsion kompaniyalar va fondlar va boshqa yordamida amalga oshiriladi.

Investitsiyalash davriga qarab investitsiyalar qisqa muddatli (bir yilgacha bo’lagan muddatga beriladi) bo’ladi. Masalan, oddiy aksiyalar umuman biror-bir muddat bilan cheklanmaydi. Depozit sertifikati (olti oy muddatga berilishi mumkin) – bu qisqa muddatli qo’yilmalar vositasidir, obligatsiyalar esa (masalan, 20 yilda qaytarish muddati bilan) uzoq muddatli qo’yilmalar vositasidir.

Mulk shakllaridan kelib chiqib investitsiyalar xususiy, davlat, qo’shma va xorijiy shakllarga ajratiladi. Xususiy investitsilyalar nodavlat yuridik shaxslarning va fuqarolarning mablag’larni tadbirkorlik faoliyati obektlariga qo’yilishini anglatadi. Davlat investitsiyalari – bu davlat tomonidan milliy daromadning davlat byudjetining mablag’lari ko’rinishida mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishi uchun sarflanayotgan mablag’lardir. Investitsiya munosabatlari shu darajada murakkab va ko’p qirraliki, ko’pincha davlatlar o’rtasidagi munosabatlar xususiy shaxslar o’rtasidagi munosabatlar bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Bunday aloqa investor va huquq va talablarni davlatga topshirhanda yaqqol ko’rinadi. Xorijiy investitsiyalar ham davlat yoki xususiy investitsiyalar shaklida bo’lishi mumkin. Birinchi shaklda davlat investitsiyalari ishtirok etib, bunda bir davlat boshqa davlatga kreditlar yoki boshqacha shakldagi qarzlar berishi mumkin. Bunday munosabatlarga xalqaro huquq normalari qo’llaniladi. Ikkinchi shaklda esa, bir mamlakat xususiy firmalari, kompaniyalar yoki fuqarolar boshqa mamlakatning tegishli subektlariga beradigan tegishli investitsiyalar tushuniladi.

3. 
   rasm
   

Xorojiy investitsiyalarning tasniflanish belgilari.

Investitsiyalar bilan ta’minlashda ishtirok etishning xususiyatiga ko’ra:

• 
  Bevosita;
  
• 
  Bilvosita.
  

Mablag’ qoyish obyektlariga ko’ra:

• 
  Moddiy;
  
• 
  Nomoddiy;
  
• 
  Moliyaviy.
  

Qayta ishlab chiqarishni shakllantirishga ko’ra:

• 
  Yangi loyiha bo’yicha ishlash;
  
• 
  Korxonani ishlab chiqarish quvvatini oshirish;
  
• 
  Korxonani qayta tiklash;
  
• 
  Texnik qayta qurollantirish.
  

Moliyaviy havf darajasiga ko’ra:

• 
  Minimal havf darajasidagi moliyaviy investitsiyalar;
  
• 
  Xavf tug’diradigan moliyaviy investitsiyalar.
  

Xorijiy investitsiyalar

Investitsiyalar kiritilgan davriga qarab:

• 
  Qisqa muddatli investitsiyalar;
  
• 
  Uzoq muddatli investitsiyalar.
  

Investorning qayta ishlash shakliga ko’ra:

• 
  Ulush bilan ishtirok etish;
  
• 
  To’laligicha investorga tegishli;
  
• 
  Qimmatbaho qog’ozlar chiqarish yo’li bilansotib olish;
  
• 
  Huquqlarga egalik qilish.
  

Investitsiya turlari bo’yicha:

• 
  Pul mablag’lari, bankdagi maqsadli omonatlar, badallar, aksiyalar, qimmatli qog’ozlar;
  
• 
  Intellektual boyliklar;
  
• 
  Ishlab chiqarish tajribasi ko’rinishida ifodalanuvchi bilimlar majmui;
  
• 
  Mulkiy huquqlar;
  
• 
  Boshqa turdagi boyliklar.
  

Hududiy joylashtirish bo’yicha investitsiyalar ichki va tashqi investitsiyalarga bo’linadi.

Hozirgi kunda bir qator mamlakatlarda moddiy ishlab chiqarish jarayonidagi investitsiyalshdan tashqari ijtimoiy-madaniy sohalar uchun, fan tarmoqlari uchun, madaniyat, ta’lim, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport sohalari uchun investitsiya mablag’lari ajratilmoqda.Bu investitsiyalarning alohida bir ko’rinishi bo’lib, asosan kishilarning sog’ligini saqlash, aqliy va ma’naviy rivojlanishi uchun, hayotini uzaytirish hamda kishilarning ish faoliyatida ijodiy qatnashishi va uning samaradorligi oshishi uchun sarflanadi.

Investitsiyalar iqtisodiy va boshqa faoliyat obektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar hisoblansa, investitsiya faoliyati subektlarning investitsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq harakatlari majmui investitsiya faoliyati deb yuritiladi. Investitsiya faoliyati tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning bir ko’rinishidir, shuning uchun ham tadbirkorlikka xos bo’lgan belgilar, ya’ni mulkiy mustaqillik, tashabbuskorlik va tavakkalchilik unga ham xos bo’lgan xususiyatdir.