International journal of word art

СЎЗ САНЪАТИ ХАЛҚАРО ЖУРНАЛИ | МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА | INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№1 | 2020
23 
воситалардандир. Маъно кўчиришда нарса-ҳодисалар ўртасида ё ички, ё ташқи, ё мазмун 
ўхшашлиги, алоқадорлиги бўлиши шарт. Бу жиҳатдан кўчимлар ўхшатишга яқин туради. 
Лекин асосий фарқ шундаки, ўхшатишда ўхшаган буюм ҳам, ўхшатилган нарса ҳам 
ифодаланган бўлади. Кўчимда эса баъзан ўхшаган нарса, баъзан ўхшатилган нарса 
ифодаланиб, иккинчи қисмдаги маъно биринчисига кўчирилади.
Кўчим кўркам тасвир воситаси бўлиб, у китобхоннинг тасаввур оламини кенгайтиради, 
тасвирланаётган туйғуларни бевосита ҳис қилишга, асар қаҳрамонлари ҳолатини туйишга 
ёрдам беради. Шундай қилиб, кўчим сўзни кўчма маънода қўллаш ёки нарса-ҳодисага хос 
сифатларни қайсидир жиҳати билан шуларга ўхшайдиган бошқа нарса-ҳодисаларга кўчириш 
санъатидир. Адабиётшунослик илмида кўчимнинг мажоз, истиора, рамз сингари 
кўринишлари мавжуд:
Мажоз 
адабий асарда ўқувчига ноаниқроқ бўлган тушунчани кўпчиликка маълум бўлган 
нарсаларга хос белгилар билан ифодалашдир. Гулханийнинг “Зарбулмасал” асаридан жой 
олган «Туя билан бўталоқ», «Маймун билан нажжор», «Тошбақа билан чаён» масалларида 
жанр талаби билан инсонларга, айрим ижтимоий табақаларга хос хусусиятларнинг ҳайвон 
образларига кўчирилиши мажознинг ёрқин намунасидир. 
Рамз 
ҳам кўчимнинг кенг тарқалган турларидан биридир. Ўқувчи англаши мураккаброқ 
бўлган мавҳум ахлоқий маънавий сифатнинг шу сифатларга кўпроқ эга бўлган нарса ва 
жониворлар орқали ифодаланишига 
рамз 
дейилади. Рамз адабиётшунослик фанида тимсол 
ёки символ атамалари билан ҳам юритилади. Ўзбек мумтоз адабиётида гул – маъшуқа рамзи, 
бургут – мағрурлик рамзи, чумоли – меҳнатсеварлик, тиришқоқлик рамзи ва ҳ.к. тарзида 
қадимдан қўлланиб келинади [қаранг: 4, 309-310]. 
ХХ аср иккинчи ярмига келиб, айниқса, ХХI асрда когнитив тилшуносликнинг 
шаклланиши билан метафорага ёндашиш бутунлай ўзгарди, унинг кўлами кенгайди. Агар 
анъанавий тушунишда “метафора” атамаси остида бир сўзнинг бошқаси билан 
алмаштирилиши назарда тутилган бўлса, бугун аксарият тадқиқотчилар метафора том 
маънода фундаментал билиш фаолятининг намоён бўлиши эканлигини эътироф этмоқдалар. 
Кўриниб турганидек, метафора кўп қиррали ва беноҳоя мураккаб ҳодиса бўлганлиги учун 
ҳам унинг талқинларида фарқли жиҳатлар анча-мунча.
Метафора моҳиятидаги иккиёқламаликка кўра бу ҳодисанинг икки асосий тури 
фарқланади, яъни лисоний метафора ва поэтик (бадиий) метафора [8, 9]. Бошқача айтганда, 
метафоранинг тил ва нутқдаги ўрнини қуйидагича талқин қилиш мумкин: 
1. Умумий тил (одатий). Ижтимоий қиёфасини акс эттиради, фойдаланишда тизимли 
характерга эга. У қайта ишлаб чиқариладиган ва аноним бўлиб, луғатларда ўз аксини топади. 
2. Индивидуал (бадиий). Улар тилда репрезентатив эмас, муаллифга эга, маълум 
контекстда пайдо бўлади, алоҳида экспрессивлиги мавжуд, шунинг учун уларнинг адабий 
матнда роли катта. 
Бугунги кунда барча тадқиқотчилар томонидан тўла эътироф этилаётган метафоранинг 
тил воситаси ва поэтик фигура сифатидаги икки ёқлама моҳияти дастлаб Цицерон томонидан 
образли тарзда қуйидагича изоҳланган: “Худди кийим дастлаб совуқдан ҳимояланиш учун 
кашф қилиниб, кейинчалик тананинг безаги ва шахснинг фарқловчи белгиси сифатида ҳам 
қўлланадиган бўлиб қолгани каби метафорик ифодалар ҳам тилда сўзларнинг 
етишмаслигини тўлдириш учун яратилиб, кейин кўпроқ ҳузурланиш учун қўлланадиган 
бўлиб қолган”. Н.Маҳмудов бу фикр ҳақиқатни етарли даражада акс эттирмаслигини 
таъкидлагани ҳолда, метафора гўё номинатив мақсад билан денотатни ифодалаш учун 
яратилади, кейин муайян коннотатив маънони ифодалаш учун жалб қилинади, яъни олдин 
лисоний метафора юзага келади, бадиий метафора эса ундан кейин юзага келади, дея 
таъкидлайди. Шунингдек, бадиий метафоралар лисоний метафораларсиз ҳам майдонга 
келиши, кейинчалик лисоний метафора мақомини олиши ҳам мумкин, деб ҳисоблайди ва 
кўпчилик тадқиқотчилар кейинги ҳолатни асосий деб санашини айтиб ўтади [8,10].
Хулоса 

---