International journal of word art

 
Key words:
language, emotion, national character, national mentality, nation, tradition. 
Til hech qachon insoniyatdan xoli mavjud bo’la olmaydi va, albatta, insoniyat ham uning 
yordamisiz taraqqiy eta olmaydi. Chunki til va inson tushunchalari bir-biridan ajratib bo’lmas 
hodisadir. Tilda bizni o’rab turgan atrof-muhit o’z ifodasini topadi, shuningdek, u biz yaratgan 
madaniyatni ham o’zida aks ettiradi, saqlaydi va kelajak avlodlarga qoldiradi. Shuning uchun tilni 
madaniyat tashuvchisi desak ham bo’ladi.U shunday kuchga egaki, go’yo insoniyat uning oldida 
ixtiyorsiz qulga aylanadi. Chunki biz dunyoga kelar ekanmiz, o’z ona tilimizning ta’siri ostida 
borliqni idrok etamiz, tilimiz asragan madaniyatni qabul qilamiz va unga ergashamiz. 
E.M.Vereshagin aytganidek: “Odamzot rus yoki nemis yoxud yapon bo’lib tug’ilmaydi, balki unga 
mos ijtimoiy guruh doirasida o’sha millat kishisiga aylanadi”[1,61]. Shunday ekan, biz o’z tilimiz 
va u ichiga olgan madaniyatning mahsulimiz.
Til o’z so’zlashuvchilarini aks ettiradi, shu bilan birga ular tashkil etgan jamiyatning milliy 
xarakteri va mentaliteti ham unda o’z ifodasini topadi. “Mentalitet” tushunchasi tilshunoslik 
sohasiga kiritilganiga hali ko’p bo’lmagan bo’lsa-da, hozirda juda keng doirada qo’llanilmoqda. Tor 
ma’noda mentalitet “fikrlash doirasi, dunyoqarash” mazmunida foydalanilsa, keng ma’noda esa 
xalqning axloqi, tarbiyasi va tasavvuri sifatida tushuniladi. Mentalitet tushunchasini tilshunos V.fon 
Gumboldt qarashlarida ko’rishimiz mumkin. Uning fikricha, mentalitet – bu xalqning nafaqat tilida, 
balki adabiyoti, dini va boshqa ma’naviy jabhalarida ham o’z aksini topgan xarakteridir. Shunday 
ekan, tadqiqot ob’yektimiz bo’lgan his-hayajonni ifodalovchi til vositalari xalqning urf-odatlari, 
ijtimoiy qatlami, turmush tarzi, siyosati, tarixi, geografik o’rni va hatto dini bilan ham chambarchas 
bog’liq [2,285]. Mеntalitеt bu individ yoki ijtimoiy guruhning, millatning dunyoni ma’lum bir 
tarzda tushunish va harakat qilishga tayyorligi, moyilligidir. Jamiyat, millat, jamoa yoki alohida 
shaxsning tarixiy tarkib topgan tafakkur tarzi, ma’naviy salohiyati, ularning hayot qonunlarini tahlil 
etish kuchi, muayyan ijtimoiy sharoitlarda shakllangan aqliy qobiliyati, ruhiy quvvati, jamiyat, 
millat yoki shaxsning mеntalitеti, o‘ziga xos an’analari, rasm-rusumlari, urf-odatlari, diniy e’tiqod 
va irimlarini ham qamrab oladi. Jamiyat, millat, elat, yoki shaxsning mеntalitеtini o‘rganish va 
aniqlash nihoyatda katta ehtiyotkorlikni hamda jiddiy yondashuvni talab qiladi. Mеntalitеtni faqat 
millatning soni, tarixining boy yoki qashshoqligi, millatning qaram yoki tobеbo‘lishi yoki 
kapitalistik formatsiyaga mansub emasligi bilangina aniqlashga urinish jiddiy xatolarga olib kеlishi 
mumkin. Uni aniqlash uchun juda ko‘p omillar e’tiborga olinishi va boshqa millatlardan farqlay 

---