International congress of byzantine studies belgrade, 22 27 august 2016

Ioanna P. Arvanitidou
Sapienza University of Rome, Rome, Italy; 
[e-mail]
Τα λουτρικά συγκροτήματα της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης
Το ενδιαφέρον των ανθρώπων για τα λουτρά ξεκίνησε στην αρχαία Ελλάδα και διαδόθηκε 
μέσω της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Τα λουτρά έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή 
των ανθρώπων, καθώς είχαν χαρακτήρα κοινωνικό, πολιτιστικό και ψυχαγωγικό, εκτός από 
το ότι εξασφάλιζαν την υγιεινή του σώματος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η έρευνα των λουτρικών 
συγκροτημάτων μπορεί να προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για τον τρόπο λειτουργίας της 
βυζαντινής κοινωνίας, καθώς και για τις συνήθειες και τις προτεραιότητες των ανθρώπων της εποχής. 

---

104
Άλλωστε, σύμφωνα με τον ιστορικό Προκόπιο από την Καισάρεια, οι λουτρικές εγκαταστάσεις 
ήταν δείκτης ευημερίας για μία πόλη. Η σημαντικότητα της λουτρικής διαδικασίας πιστοποιείται 
και από το γεγονός ότι όλα τα προγράμματα αστικής ανασυγκρότησης των αυτοκρατόρων 
συμπεριελάμβαναν πάντα λουτρικές εγκαταστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο 
αυτοκράτορας Αναστάσιος Α΄, ο οποίος κατασκεύασε λουτρά σε κάθε πόλη της αυτοκρατορίας.
Η Θεσσαλονίκη ήταν μία από τις σημαντικότερες πόλεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αν 
όχι η σημαντικότερη μετά την Κωνσταντινούπολη, και αποτέλεσε σημαντικό καλλιτεχνικό κέντρο 
ασκώντας έντονη επιρροή στην περιοχή των σημερινών Βαλκανίων. Στην Πρώιμη Βυζαντινή 
περίοδο, τον αστικό πυρήνα της πόλης όριζαν τα μεγάλα χριστιανικά μνημεία της πόλης: Άγιος 
Δημήτριος, Αγία Σοφία και Άγιος Γεώργιος (Ροτόντα). Γύρω από αυτήν ακριβώς την περιοχή 
βρισκόταν τα δεκαέξι λουτρικά συγκροτήματα, που ανασκάφηκαν στην πόλη, τα οποία ήταν σε 
λειτουργία σε διάφορες περιόδους της Βυζαντινής εποχής. Ωστόσο, λόγω της σημαντικότητας 
και του πληθυσμού της πόλης, θα ήταν ίσως αναμενόμενη την ύπαρξη ενός μεγάλου δημόσιου 
λουτρικού συγκροτήματος, το οποίο, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής. 
Στην Θεσσαλονίκη έχουν βρεθεί είκοσι οκτώ ρωμαϊκά λουτρά και οκτώ εξ αυτών συνέχισαν 
να λειτουργούν και στην Βυζαντινή περίοδο μαζί με τα επτά νέα λουτρικά συγκροτήματα που 
κατασκευάστηκαν στην πόλη. Τρία δημόσια λουτρά εξυπηρετούσαν το κοινό της Θεσσαλονίκης 
τον 5ο αιώνα. Το ρωμαϊκό λουτρό που βρέθηκε κοντά στην εκκλησία της Αχειροποιήτου, το, επίσης, 
ρωμαϊκό λουτρό που βρέθηκε κάτω από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και το πρωτοβυζαντινό 
λουτρό, που εντοπίστηκε κοντά στη νοτιοδυτική γωνία του Υπουργείου Μακεδονίας και Θράκης. 
Ταυτόχρονα, ήταν σε λειτουργία τρία εκκλησιαστικά λουτρά. Το πρώτο εντοπίστηκε στην 
οδό Αγίας Σοφίας 52 και συνδέθηκε με την εκκλησία της Αχειροποιήτου. Το δεύτερο βρέθηκε στη 
συμβολή των οδών Ολύμπου και Πλάτωνος και συνδέθηκε με το Μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου. 
Το τρίτο ανασκάφηκε στην οδό Μακένζυ Κίνγκ και συνδέθηκε με την εκκλησία της Αγίας Σοφίας. 
Δεν είναι ξεκάθαρο αν τα παραπάνω λουτρά εξυπηρετούσαν μόνο τους κληρικούς των αντίστοιχων 
εκκλησιών ή ήταν ανοιχτά και στους πολίτες της Θεσσαλονίκης, αν και το μέγεθος του λουτρού 
στην οδό Μακένζυ Κίνγκ (287 τ. μ.) θα επέτρεπε μια τέτοια υπόθεση. Μάλιστα, το συγκεκριμένο 
λουτρό φαίνεται πώς ήταν σε χρήση και μετά την πρωτοβυζαντινή περίοδο. 
Το μοναδικό λουτρό που έχει βρεθεί και η κατασκευή του χρονολογείται μετά τον 8ο αιώνα 
είναι αυτό στην οδό Θεοτοκοπούλου, το οποίο χρονολογείται στα τέλη του 13ου αιώνα και 
σταμάτησε να χρησιμοποιείται το 1940. Το λουτρό στην οδό Θεοτοκοπούλου είναι ένα από τα δύο 
λουτρά του ελληνικού χώρου που κατασκευάστηκαν στην υστεροβυζαντινή περίοδο και ένα από 
τα ελάχιστα λουτρά που λειτουργούσαν στον 13ο και 14ο αιώνα. Το λουτρό στην Θεοτοκοπούλου 
είναι διπλό και ακολουθεί τον Βυζαντινό Τύπο λουτρών.

---

105