International congress of byzantine studies belgrade, 22 27 august 2016

Anna Karamanidou 
Aristotle University of Thessaloniki, Thessaloniki, Greece; 
[e-mail]
Ενδιαφέρουσα επιστολή του πρώην Πατριάρχου Ιεροσολύμων Νεκταρίου 
προς τον τσάρο Αλέξιο Μιχαήλοβιτς
Ο Πατριάρχης Νεκτάριος Ιεροσολύμων (1661-1669) με το λόγο και το έργο του σφράγισε την 
ιστορία της εποχής του στον ευρύτερο χώρο της καθ’ ημάς Ανατολής.
Το 1661 εκλέχθηκε Πατριάρχης Ιεροσολύμων και το 1669 παραιτήθηκε από τον Πατριαρχικό 
θρόνο λόγω ασθενείας. Συνέχισε όμως με την ιδιότητα του πρώην Πατριάρχου Ιεροσολύμων, την 
πολυποίκιλη δράση του και την ορθόδοξη βιωτή του μέχρι το θάνατό του στις 14 Ιουλίου 1676. 
Κατά την οκτάχρονη παραμονή του Νεκταρίου στον Πατριαρχικό θρόνο των Ιεροσολύμων 
τον απασχόλησε εκτός των άλλων θεμάτων και η αντιμετώπιση διαφόρων εκκλησιαστικών 
προβλημάτων, τα οποία προσπαθούσε να διευθετήσει, είτε με προσωπικές του περιοδείες, είτε 
με την εκτενή επιστολογραφία του. Στις επιστολές αυτές καταφαίνεται το εκτεταμένο φάσμα 
των φιλικών του σχέσεων με σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής και η επίδραση που ασκούσε στο 
υπάρχον εκκλησιαστικό και κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι της κρίσιμης εκείνης περιόδου.
Η επιστολή προς τον τσάρο Αλέξιο Μιχαήλο¬βιτς (1645-1676) αποτελεί απάντηση στα 
«πανσέβαστα και άγια γράμματα της ιεροαγίας δεξιάς» του τσάρου Αλεξίου. Το κύριο πρόσωπο 
των μνημο¬νευομένων στην επιστολή γεγονότων είναι ο Πατριάρχης της Ρωσικής Εκκλησίας 
Νίκων, ο οποίος παραιτήθηκε από τον πατριαρχικό θρόνο εν μέσω έντονων και αλλεπάλληλων 
εκκλησιαστικών και πολιτικών καταστάσεων. Η προϋπάρχουσα άρρηκτη σχέση των δύο ισχυρών 
αυτών προσωπικοτήτων της Ρωσίας διερράγη εξ αιτίας πολλών παραγόντων, οι οποίοι οδήγησαν 
τον Τσάρο σε σύγκληση έκτακτης Συνόδου, όπου μέσα σε εχθρικό κατά του Νίκωνος κλίμα 
εκδόθηκε καθαιρετική ακόμη και από την αρχιερωσύνη απόφαση. Επειδή όμως η καταδικαστική 
κρίση δεν ήταν ομόφωνη, αυτό έδωσε την ευκαιρία στον Νίκωνα να αντε¬πιτεθεί χαρακτηρίζοντας 
αντικανονική τη σύνοδο και τις αποφάσεις της.
Λόγω των συνεχιζομένων εντόνων διχαστικών προβλημάτων στη ζωή της Ρωσικής Εκκλησίας 
ο Τσάρος αποφά¬σισε να συγκαλέσει νέα Μεγάλη Σύνοδο με τη συμμετοχή όλων των Ορθοδόξων 
Πατριαρχών προς διευθέτηση του θέματος, αποστέλλοντας στον καθένα ξεχωριστή επιστολική 
πρόσκληση.
Οι Πατριάρχες απέφυγαν την κοινή μετάβασή τους στη Μόσχα σύμφωνα με την επιθυμία 
του Τσάρου και έτσι ματαιώθηκε η σχεδιαζομένη Με¬γάλη Σύνοδος. Αντ’ αυτής συντάχθηκε ο 
περίφημος «Τόμος των τεσ¬σάρων Πατριαρχών» του 1663 στον οποίο επισυνάφθηκε προσθήκη 
του Νεκταρίου (Φεβρουά¬ριος του 1664), ακριβώς για να αποτελέσει τη βάση επίλυσης της 
«υποθέσεως Νίκωνος», σύμφωνα με τους θείους και ιερούς Κανόνες των Συνόδων της Ορθόδοξης 
Εκκλησίας, τα αγιοπατερικά συγγράμματα και τις αποφάσεις Βυζαντινών Αυτοκρα¬τόρων.
Τα κείμενά του εντάσσονται σε μία ύστατη προσπάθεια να πρυτανεύσει η καλή διάθεση 
ειρηνεύσεως της Εκκλησίας της Ρωσίας και με προτεινόμενη απόφαση του Τσάρου να καλέσει 
τον Νίκωνα να επανέλθει στον πατριαρχικό του θρόνο, διότι «η εκκλησιαστική στάσις και 
ταραχήφοβερωτέρα παντός πολέμου καθέστηκε». Ο Πατριάρ¬χης Νεκτάριος επεχείρησε να 

---

611
εντοπίσει ελαφρυντικά στοιχεία και σημεία προσέγγισης των δύο αντιμαχομένων πλευρών στο 
σύνολο των τότε γεγονότων και επέκτεινε την επιχειρηματολογία του στην άποψη ότι «δέχεται 
συγγνώμην το πράγμα, γίνεται γάρ πολλάκις και παραίτησις άκυρος». 
Η επιστολή του Νεκταρίου προς τον τσάρο της Ρωσίας Αλέξιο αποτελεί συν τοις άλλοις 
θαυμαστή απόδειξη της ευρυτάτης αγιογρα¬φικής και αγιοπατερικής του παιδείας, καθώς 
χρησιμοποιεί με διάκριση και νηφαλιότητα κάθε δυνατό μέσο προκειμένου να επιτευχθεί η 
ειρήνευση της τεταραγμένης Εκκλησίας του Χριστού στη Ρωσία.