Intellektual tizimlar

Ishni bajarish tartibi

1. Nazariy qismni o’zlashtirish va B/BX/B jadvalini to’ldirish

Bilaman	Bilishni xohlayman	Bilib oldim
1. 2. ... n.	1. 2. ... m.	1. 2. ... l.

2. “T” jadvalini to’ldirish. Nazariy qismdan tayanch iboralarni aniqlash va “T” jadvalini qurish.

Tayanch ibora	Mazmuni
1.
2.
...
s.

3. Topshiriq varianti bo’yicha berilgan matnni intellektual tizimlarda bilimlarni taqdim etishning ko’p tabaqali semantik to’rlarli modelini yaratish.

1-Misol. tenglama haqidagi bilimlarni taqdim etishning semantik modelini qurish

Tasvirlanishi:

Logarifmik funksiya

Aniqlanish sohasi

Qiymatlar to’plami

Grafigi

Logax=b Logarifmik tenglama

a>0 a=1

Logax x>0

E(y)=[-∞+∞]

X=a^b

xЄ[0;+∞]

[0; +∞]

a>1, x>1 da E(y)>0

OY o’qi o’ng tomonida

0

>0

0

X=1 da OX o’qini bosib o’tadi

				01 da E(y)<0
1-x>0
					0E(y)>0
	x<1

2-rasm. 1-misolning semantik to’ri


2-Misol. Yetkazuvchi buyurtmachi talabi bo’yicha unga 1000 dona buyumni 2012 yil 1 iyunga qadar yetkazib berdi. Uning semantik to’ri quyidagicha:



3-rasm. 2-misolning semantik to’ri


Agent – harakatni amalga oshiruvchi, Obyekt – harakatni yo’naltiruvchi, Subyekt – talabgor, Vaqt – harakatning tugallanishini ko’rsatadi.

Bu misolda ko’rinib turibdiki, Yetkazuvchi va Yetkazish obyektlari o’rtasida “agent” munosabati aniqlangan, Buyum va Yetkazish obyektlari orasida esa “obyekt” munosabati o’rnatilgan va hokazo.

Ikkala misolda qo’llanilayotga aniq semantik to’rlarda munosabatlar soni turlicha bo’lishi mumkin.


Topshiriq variantlari


1. Gruxlarda ishlash. Obyekt va subyektlarni aniqlang hamda tugunlar va munosabatlarning semantik to’rini quring:
A-gurux. OO’MTV tomonidan yuborilgan modemogrammaga asosan 2012 yil 10-aprelda TATU Sport kompleksida bo’lib o’tadigan «Bestsoft Uzbekistan 2012» tadbiriga OTMlardan talabalar, magistrlar va yosh tadqiqotchilarning dasturiy maxsulotlari bilan qatnashishlarini ta’minlash OTM rektorlari zimmasiga yuklatildi.
B-gurux. Orol muammosi bo’yicha O’zbekistonning iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va geografik masalalarni hal etishdagi tutgan o’rni.
S-gurux. Kompyuter turini aniqlash.
D-gurux. Tashkilotdagi xodimlar ma’lumotlar bazasining iyerarxik strukturasi.
Ye-gurux. Avtomobillarga yoqilg’i quyish shaxobchalarini benzin yoqilg’isi bilan ta’minlash.
Eslatma: guruxda 3-6 nafar talaba ishtirok etish mumkin.


2. Yakka tartibda ishlash. tenglama uchun semantik to’rni quring:

№	A	B	C	k1	k2
1	0	3	-2	sinx	CosBx
2	2	0	3		0
3	5		0	CosAx	1
4	8	4	CosAx	0
5	-2		4	1
6	lnC	2	|x-A|	1	1
7	3	2	-2	sinx	CosBx
8	1	0	3		0
9	6		0	CosAx	1
10	2	4	CosAx	0
11	1	0	2	arcsinx	CosBx
12		0	3	1	0
13	5		0	ctgAx	1
14	8	4	CosAx	0
15	1	2	|x-A|	lgC	1

2-amaliy mashg’ulot. Ko’p tabaqali freymli modellar yaratish

Ishning maqsadi
Itellektual tizimlarda bilimlarni taqdim etishda freymli modellarni qo’llashni va ko’p tabaqali freymli modellarni yaratishni o’rganish.


Nazariy qism
Freymlar nazariyasini, bilimlarni freymlar bilan tasvirlash g’oyasini va "freym" terminini 1975-yilda M.Minskiy degan olim taklif qilgan. "Freym" so’zi ingliz tilidan olingan bo’lib, paycha, panjara, ichki skelet kabi mazmunlarda ishlatiladi. Freymlar nazariyasini mohiyati quyidagicha. Inson yangi holatga tushib qolgan paytda, u o’zining xotirasidagi freymlar deb nomlanuvchi asosiy sutrukturasiga murojaat qiladi. Ya’ni bunday holatda to’g’ri yechimni qabul qilish uchun namunalar qilish kerakligini eslaydi.
Freym bu oldin olingan bilimlarni eslash demakdir. Freym so’zi grekcha so’zdan olingan bo’lib, deraza degan ma’noni bildiradi. Boshqa turdagi modellardan farqli ravishda fremei modellarda axborot birliklarning qatiiy sutrukturasi qayd qilinadi. Bu yerda slotning qiymasi (sutrukturasi) bo’lishi mumkin. Slotning qiymati sifatida freymni tasvirlashda ichkima - ichki tamoyilini amalga oshirishga imkon beradi freymni aniqlashtirishda unga va slotlarga aniq nom beradi va slotlarni to’ldirish sodir bo’ladi.
Misol:
Frem nomi - Karimov Z. Olimovich
sinfi - inson
(ishchilar ro’yxati - Yergashev Hasan Ilhomovich
tug’ilgan yili - (1985)
mutaxasisligi - injiner
staji - 15 yil
ismi - Zafar
Otasining ismi - Olim
Ishlash joyi - korxona
Yashash joyi - Samarqand
Freym bu - oldin eslab qolingan bilimlarni tasvirlash birligi. Bu birliklarning detallari davr va talab taqozosi bilan o’zgarishi mumkin. Freym ma’lumotlar tuzilishini eslaydi uning yordamida, masalan, sizning xonangizdagi holatni tasvirlash mimkin. Har bir Freym har xil axborotlar bilan to’ldirishi mumkin. Agar oqibat kutilgan natijani bermasa, bu axborot - qurilayotgan freymning qo’llanish usullariga aloqador bo’lishi mumkin. Freym ko’p jihatdan o’zining tuzilishiga ko’ra semantik tarmoqqa o’xshash bo’ladi. Freym iyerarxik tuzilgan tugun va munosabat (aloqa)lar tarmog’idir. Bu yerda yuqori tugunlar umumiy tushunchalarni ifodalasa, pastki tugunlar esa bu tushunchalarni xususiy hollaridir. Semantik tarmoqlardan farqli o’laroq freym sistemalarda har bir tugundagi tarmoqlar tushunchasi atributlar to’plami ( Masalan, ism, rang, o’lcham, shakl ) va bu atributlarning qiymatlari (Masalan, Rustam, ko’k, kichkina, dumaloq) bilan beriladi. Atributlarni esa slotlar(tirqishlar) deyiladi. S.Potilam freym ichida axborotning aniq joyini ko’rsatadi.
Bu qarashlarga slotlarning hozirgi ahamiyatini tasvirlovchi ayrim obyektlar joylashadi. Munosabat (aloqa)lardan tashkil topgan freymlar to’plamining yig’ib freymlar sistemasini qurish mumkin. Ular freymlar orasidagi munosabat aloqalarini tanlaydi. Agar boshqa freymlarga murojaat qilinayotganda slotlar nomlari hisobga olinmasa u holda bir jinsdagi freymlar tarmog’i hosil bo’ladi. Aks holda bog’lanishlar qaysi slotlardan hosil bo’lgan bo’lsa, shu slotlarning nomlari bilan deb ataladi va freymlar bir jinsli bo’lmaydi. Bundan ko’rinadiki freymlar tarmog’ida biror bir semantik tarmoqga o’tish va teskarisiga o’tish hyech qiyin emas.
Freym: ism
sinf: hayvon
sutruktura elementi: bosh, bo’yin, qo’l, oyoq.
Bo’y: 90 x 60 sm
Massa: 1.200kg
Dum: yo’q
Til: o’zbek, rus, ingliz.
Freym analogi: maymun.
(o’xshashlik)
Bunday fremlar bilimlar ko’rinishiga ega. Biz biror obyektni aniqlashni xoxlaymiz deb faraz qilaylik. Buning uchun bir nechta bo’lgan "odam" freymlardagi slotlar va bu slotlarga tegishli atributlarni ko’rib chiqamiz. Muvofiqlashtirish proseduralardan boshlaymiz. Buning uchun xotiradan odam xarakteristikalarni tasvirlovchi "odam" freymini chiqaramiz. Hamma slotlarning shartlarini qiyofalantiradigan ma’lumotlar olinganda obyekt odam sifatida aynan tenglashtiriladi (indifikasiyalanadi). Agar EHMga kiradigan ma’lumotlar "odam" freymda berilgan shartlarda mos kelmasin. Masalan, obyekt (subyekt)ning massasi 300kg va obyektning dumi bor deyilsa bu ma’lumotlardan xulosa shuki ko’rilayotgan obyekt odam yemas. Shundan so’ng o’xshashlik freymining ko’rsatkichida foydalanib va xotiradan "Maymun" freymni chiqarib shunga o’xshash mofiqlashtirish o’tkaziladi.
Masalaning qo’yilishi
y=arctg x
1) tg x ga teskari funksiya
2) Aniqlanish sohasi
3) Qiymatlar sohasi
4) Uzluksiz, kamayuvchi funksiya

Freym - bu kandaydir standart situasiya uchun muljallangan ma’lumotlarni deklarativ keltirilishidir. Freymlarni tarmoq ko’rinishida ko’rsatish mumkin. Unda yuqori tabaqalar ularning ma’nosini namoyish yetadi va har qanday sharoitda chin qiymatga yega bo’ladi. Pastki tabaqa konkret informasiya bilan to’ldirilgan slotlar bilan to’ldiriladi. Har bir slotni shart-sharoitining ta’siri bo’ladi. Freymlarni quyidagi konstruksiya bilan ifodalash mumkin:

F=[1,b₁>,2,b₂>…n b_n>]
bu yerda, F-freym nomi, r_i-slot nomi, b_i-slotning qiymati.
Freymlar sistemalarida informasion qidiruv sistemalari bilan bog’langan. Agar, sharoit muammoga, bir freym javob bera olmasa, u holda bunday tarmoq boshqa freymni o’z ichiga olib 2-freym, bu muammoga javob beradi. Freymlarni asosiy xossalarini ko’rib chiqamiz:

1. 
   Bazali tip. Berilgan predmetni juda zarur obyektlarini o’z ichiga oladigan freym. Lekin holatini o’zgartirganda yana yangi freymlarni qurishga to’g’ri keladi.
   
2. 
   Iyerarxik strukturaga ega bo’lgan freymlar sistemasi. Iyerarxik strukturaning ayrimligi atributlar haqidagi informasiya yuqori bosqichda joylashgan bo’lib, past tabaqadan hamma freymlar bilan bog’lik bo’ladi.
   
3. 
   Freymli sitemalarda xulosalarni chiqarish.
   

Freymli sistemalarda uch turdagi xulosa chiqarish bosqichi ishlatiladi.
1. O’xshash qoidalar to’plamini aniqlay oladigan, ham qoidalar to’plamiga o’zgartirish kiritishda yoki qoidalar o’rtasidagi munosabatlarni aniqlashda foydani bo’ladigan qoidalar moduliga asoslangan ES larni bilimlar bazasini hosil qilishda to’skinlik qiladi.
2. Uzunligi bir jinsli ko’p hollarda, bilimlarni, har xil turlari bir qatorda tasvirlashga majbur qiladi va oqibatda sistemalarning bilimlari zaiflashadi.
3. Freymlar – ekspert sistemalarning bilimini ko’rsatishning keng tarqalgan formalaridan biridir. Freym o’zini slot yacheykalari to’plamidan iborat struktura kabi ko’rsatish mumkin. Har bir slot nomdan va unga biriktirilgan nomdan iborat. Qiymat ma’lumotlar, proseduralar, boshqa kompyuterga yuboriladigan ma’lumotlardan iborat bo’lishi mumkin yoki bo’sh bo’lishi mumkin.
Bunday ko’rinish analogli modellashtirish, bir xil turdagi aloqali sohasini yozish va x.k.lar uchun juda qulaydir.