Instituti tabiiyot va geografiya fakulteti kimyo kafedrasi nomozov shuhratjon yuldashali o

3.3. Hosil bo’lgan bitumning fizik-kimyoviy va mexanikaviy ko’rsatgichlari. 

Gossipol  (C

3 

H

3 

O

8

,  molekulyar  massasi  518  m.a.b.)  polifenol  moddalar 

sinfiga  kirib  gossipol  smolasi  tarkibiga  kiradi.  O’z  navbatida  gossipol  smolasi 

yog’-moy  sanoatining  chiqindisi  hisoblanadi.  Gossipol  ikkita  siklik  naftalin 

skeletidan tashkil topgan bo’lib, ularning har biri   ta kondersirlangan benzol siklli 

birikmalardan tashkil topgan. Naftalinning siklik skeletlari bir-birlari bilan uglerod 

atomlari  bilan  oddiy  bog’  orqali  bog’langan.  Gossipol  molekulasidagi  ikkita 

gidroksil  guruh  gossipolning  kislotali  xossasini  taminlaydi.  Bundan  tashqari 

gossipol  smolasi  tarkibiga  uglerod  atomlarining  miqdori   8  dan  ko’p  bo’lgan 

yuqori  molekulali  yog’  kislotalari  ham  bor.  Shunday  qilib  gossipol  smolasi 

murakkab ko’p komponentli sistemani hosil qiladi. Natijada bu ko’p komponenetli 

sistemaga  ichkaridan  yoki  tashqaridan  ta’sir  etganimizda  u  o’zini  yo  molekulyar 

eritma  yoki  dispers  sistema  xossasini  namoyon  qiladi.  Dispers  sistemadagi 

funksional  guruhlarning  borligi  hisobiga  maqsadli  ravishda  sistemaning  xossasini 

o’zgartirishimiz  mumkin.  Gossipol  smolasiga  mineral  moddalarni  kiritishimiz 

hisobiga dispers sistemani tuzilishi o’zgaradi. Bu esa gossipolli sistemaning fizik-

kimyoviy  va  fizik-mexanik  xossalariga  ta’sir  etadi.  Shu  yo’sinda  mineral 

---

 

3  

moddalarni  ta’sir  ettirish  natijasida    gossipol  smolasini  tashkil  etuvchilarning 

tuzilishini o’zgartirib bitum hosil qilish mumkin. 

Shartli  ravishda  gossipol  smolali  kolloid  sistema  zarrachalarining  orasidagi 

kimyoviy bog’lanish hosil bo’lishi quyidagi sxema ko’rinishida bo’lishi mumkin: 

 

 

Yoki  bizning  nazarimizda  fenol  yadrosidagi  gidroksil  radikallarni  kalsiy 

orqali bog’lanishi ham mumkin. 

Shunday  qilib  o’tkazgan  tajribalarimiz  asosida  gossipol  smolasini  va  kalsiy 

oksidi bilan  modefikatsiya  qilib bitum  hosil qilish  mumkin  ekanligi amalda  sinab 

ko’rildik.  Hosil  bo’lgan  bitumning  temperaturaga  bog’liq  ravishda  uning  yuqori 

temperaturada ushlab turish vaqtining penetratsiyaga va cho’ziluvchanligiga ta’siri 

quyidagi rasmlarda keltirilgan: 

                     

 

5-rasm. Pishirish vaqtining                                       6-rasm.pishirish vaqtining                                                                    

cho’ziluvchanlikka ta’siri.                                                    penetratsiyaga ta’siri. 

 

 

---

 

35 

                                                                                                        8-jadval. 

Gossipol smolasi asosidagi bitumning fizik-mexanik xossalari tadqiqotining 

natijalari quyidagi jadvalda keltirilgan: 

Polikondensir

lash sharoiti 

о

С 

Polikondens

irlash vaqti, 

min 

 5 

о

С da 

igna botish 

chuqurligi, 

0,1 mm 

Yumshash 

harorati 

о

С 

 5 

о

С da 

cho’ziluvch

anligi, mm 

   -    

6  

   - 3  

35-37 

6  

9  

  8 

35 

5  

    

9  

   

   

 5  

75 

 7 

38 

 8  

 5-6  

55-58 

39 

   - 6  

6  

95 

   

 3 

9  

6  

5  

 5 

    

38 

58 

   

 5  

  - 8 

7 -77 

3 

 

 6 - 8  

6  

7  

76 

 5 

9  

3  

7  

   

    

8, - 5 

95-    

  

 3  

7,5 

  5 

  

 

Jadvaldan  ko’rinib  turganidek  ham  temperaturaning,  ham  shu  temperaturada 

ushlash  vaqtining  ortishi  igna  botish  chuqurligi  kamayishiga,  yumshash 

haroratining otishiga, cho’ziluvchanlikni kamayishiga olib kelar ekan.