«институционал иқтисодиёт»

5-БОБ. ТРАНСАКЦИЯ ВА ТРАНСАКЦИЯ ХАРАЖАТЛАРИ 
 
5.1. Мулкдорлар ўртасида ҳуқуқларнинг тақсимланиши 
5.2. Коуз теоремаси 
5.3. Трансакция харажатлари 
 
5.1. Мулкдорлар ўртасида ҳуқуқларнинг тақсимланиши
Республикамизда ўтиш даври ислоҳотлари шароитида ресурсга нисбатан 
мулкчилик ҳуқуқини, одатда, алоҳида ҳуқуқлар эгалари ҳисобланган бир неча 
мулкдорлар ўртасида тақсимлаш амалиёти кенг қўлланилди. Ушбу тақсимлашда
қандай тамойиллар асосида тартибга солиш ва унинг ҳамма вақт ҳам мулкдан 
самарали фойдаланиш учун замин яратиши асосий ўрин эгаллади. 
Мамлакатимизда давлат корхоналарини давлат тасарруфидан чиқариш ва 
хусусийлаштириш, айниқса мулкчилик ҳуқуқларини тафсирлаш бўйича босқичма-
босқич амалга оширилган «ўзбек модели»га асос солинди. Йирик давлат 
корхоналарини хусусийлаштириш Давлат дастурига мувофиқ ОАЖ доирасида 
мулкчилик ҳуқуқларини тақсимлашнинг турли вариантлари назарда тутилди. 
Масалан, меҳнат жамоасининг аъзолари акциялар умумий суммасида маълум (10)
фоиз миқдорида, лекин ҳар бир ходимга кўпи билан энг кам иш ҳақининг 
белгиланган (20 ёки 25) баравари суммасида имтиёзли (овоз бермайдиган) 
акцияларни олиш ҳуқуқига эга бўлишди. Натижада, мулкчилик субъектлари ва 
ҳуқуқларининг тақсимланиши 5.1-жадвалдаги кўринишга эга бўлди.
Мулкчилик ҳуқуқларининг жадвалдаги тақсимланиши бирламчи тақсимот 
босқичи ҳисобланади. Ушбу босқичда, яъни ҳуқуқларнинг ҳар бири ундан самарали 
фойдаланишдан манфаатдор бўлган мулкдорнинг қўлида бўлган вазиятда мулкнинг 
оптимал таркибига эришиш муҳим ўрин тутади. У ёки бу имкониятли мулкдорнинг 
мулкчилик ҳуқуқларидан самарали фойдаланишдан манфаатдорлик даражаси 
ҳақида мулоҳаза юритишда Коуз теоремаси асос бўлиб хизмат қилади.
5.1.-жадвал 
Мулкчилик субьектлари бўйича ҳуқуқларининг тақсимланиши 
Ҳуқуқларга эга бўлиш 
Мулкчилик ҳуқуқи субъектлари 
Акциядор, 
корхона 
ходими 
Акциядорлар 
йиғилиши 
(меҳнат 
жамоаси) 
Ижро этувчи 
орган, корхона 
дирекцияси 
Давлат 
мулки 
қўмитаси 
Эгалик қилиш ҳуқуқи 
+ 
Фойдаланиш ҳуқуқи 
+ 
Тасарруф этиш ҳуқуқи 
+ 
Топшириш ҳуқуқи 
+ 
+ 
Қолдиқ қийматни олиш 
ҳуқуқи 
+ 
Хавфсизлик ҳуқуқи 
+ 
+ 
Мерос бўйича ашёнинг 
ўтиши ҳуқуқи 
+ 
Муддатсизлик 
+ 
Зарарли фойдаланишни 
тақиқлаш ҳуқуқи 
+ 

---

45 
Ўндириш кўринишидаги 
жавобгарлик 
+ 
+ 
Қолдиқ хусусияти 
+