22
бўлса, Ф.Хайекнинг таъкидлашича, норасмий нормалар “қандайдир ўтмишдаги
воқеалар билан белгиланади, лекин қандайдир тузилма ёки модел (институционал
матрица)нинг онгсиз тарзда ўзини ўзи ташкил этиши жараёнининг таркибий қисми
сифатида шаклланади”
6
. Бошқача айтганда, норасмий институтлар – бу шартлилик,
ўзини ўзи қўллаб-қувватловчи, учинчи томон (давлат)нинг аралашувисиз, ўз ўзидан
бажариладиган қоидалардир. Таъкидлаш лозимки, “эволюция” атамасидан
фойдаланилса-да, табиий танлаш назарияси изчил институционал ўзгаришларга
нисбатан ҳамма вақт ҳам қўлланилмайди. Чунки энг “яхши” институт ҳамма вақт
ҳам яшовчан бўлмайди. Иккинчи томондан, институтларнинг бир ҳолатдан иккинчи
ҳолатга доимий равишда ўтиши ҳамма вақт ҳам ташқи омиллар таъсири остида
кечмайди. Баъзи бир институтлар норматив тарзда мустаҳкамланиб норасмий
турдан расмий институтларга айланади, бошқалари эса, расмий институтлар
сифатидаги аввалги аҳамиятини йўқотиб ва ҳуқуқий тизимдан чиқарилган ҳолда
норасмий кўринишга эга бўлиши мумкин.
Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, кўп ҳолатларда норасмий нормалар жамиятда
“тартибни” таъминлашда расмий қоидаларга қараганда ғоят катта роль ўйнайди.
Бунга қатор омиллар хизмат қилади:
1. Ҳар қандай жамиятда фаолиятнинг алоҳида соҳалари расмий қоидалар
мавжуд бўлмаганда фақат норасмий нормалар билан тартибга солинадиган вазиятни
кузатиш мумкин. Хўжалик юритишнинг жамоа шакли пайдо бўлиши даврида
уруғдошлик ва улар аъзолари ўртасидаги муносабатлар ёки мафия (криминал)
гуруҳлар ўртасидаги муносабатлар, Ўзбекистонда маҳаллада яшовчи аҳоли орасида
кенг тарқалган одатлар ва қоидалар бунга мисол бўлиб хизмат қилади.
Қоидаларга зарурат ҳамма вақт, биттадан кўп субъект мавжуд бўлиб, улар
ўртасида қандайдир муносабатлар юзага келган тақдирда, туғилади. Бунда
субъектларнинг турли гуруҳларидаги қоидалар бир хил бўлиши ҳам, бир-биридан
яққол фарқ қилиши ҳам мумкин. Алоҳида оила ёки алоҳида жамоа доирасидаги
муносабатлар ана шундай қоидаларга энг оддий мисол бўлиб хизмат қилади. Оила
доирасидаги муносабатлар норасмийлигича қолади, жамоанинг қариндошлар
бўлмаган аъзолари ўртасидаги муносабатлар эса, аксарият ҳолларда шартнома ёки
бошқа ҳужжат кўринишида (фуқаролик кодексида давлат доирасида) расмий тарзда
мустаҳкамланди.
2. Норасмий нормалар жамиятда расмий қоидаларга қараганда анча олдин
пайдо бўлиб, кўп жиҳатдан расмий, қонунчилик билан мустаҳкамланган нормалар
учун асос бўлиб хизмат қилди. Норасмий нормаларнинг расмий қоидалар сифатида
мустаҳкамланишига исталган мамлакатнинг тарихида кўплаб мисолларни учратиш
мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: