«институционал иқтисодиёт»

7.1-жадвал. 
Мулкчилик институтига оид талқинларнинг туркумланиши 
Ёндашув номи 
 Мулкчиликнинг асосий белгилари 
1. Классик йўналиш 
Даромад келтириш қобилияти мужассамланган сармоя 

---

63 
2. Файласуфлар ва 
неоклассиклар 
Ташқи дунё объектлар устидан назоратни уларни ўзлаштириб 
(эгаллаб) олиш асосида амалга ошириш 
3. Диалектик усул 
тарафдорлари 
Шахснинг табиатдан ҳам, ижтимоий ҳаёт жамоатчилигидан 
ҳам бегоналашишида ҳамда
 
ишлаб чиқарувчини ишлаб 
чиқариш воситасидан ажратишда намоён бўлувчи ижтимоий 
алоқаларни таркиблаш, мураккаблаштириш шакли
4. Немис тарихий 
мактаби 
Ижтимоий ўзаро ҳамкорликнинг асосий тамойили ҳисобланган 
аҳлоқ нормасида жамият томонидан олий ва муқаддас қадрият
ҳамда индивид мустақилигининг кафолати
.
сифатида тан олиш 
5.
Неоинституционал 
йўналиш 
Турли шахслар ўртасида бир буюмда турли ҳуқуқларнинг 
намоён бўлиш имконияти. буюмга қарашли ваколатлар тутами
6. Хуқуқшунослар 
Шахснинг буюм устидан ҳукумронлиги ва бошқа шахслар
имкониятларини чеклаш. 
7. Социологлар 
Иқтисодий буйсундириш асосида ижтимоий иерархияни 
ўрнатиш усули 
8. Эрнандо де Сото 
(Перу) 
Қийматга айланишда иштирок этиш ва даромад келтириш 
қобилияти
Жадвалдан кўриб турганимиздек, мулкчиликни ўзлаштириб олиш билан 
тенглаштириш неоклассик иқтисодий тафаккур вакилларига хос бўлса,
ҳуқуқшунослар учун шахснинг 
буюм устидан ҳукумронлиги
имкониятларини 
чегаралаш мулкдан бошқа шахсларнинг зиёнига фойдаланишга рухсат бермаслик 
сифатида таърифланади. Мулкчилик – бу шахс ва буюм ўртасидаги эмас, балки 
инсонлар ўртасидаги муносабат сифатида гавдаланиши керак.
Мулкчилик ҳуқуқлари назарияси нафақат бошқарув, хавфсизлик, меросга 
топшириш ҳуқуқларини қўшган ҳолда ҳуқуқлар тўпламини кенгайтиради, 
балки ҳуқуқларнинг ўзларининг айланувчанлигига, олди-сотди объектлари 
бўлиб буюмларнинг ўзи эмас, балки уларга нисбатан ҳуқуқ ҳисобланишига 
эътиборни қаратади. Масалан, ер участкасидан фойдаланиш ҳуқуқи; мол-
мулкдан фойдаланишдан келадиган даромадни олиш ҳуқуқи ва б. 
Хуқуқшуносларнинг фикрича, мулк – бу мутлақ ҳуқуқ. Мулкдорга қонун 
билан тақиқланмаган ҳамма нарса рухсат этилган. Мутлақ ҳуқуқ ижобий 
чеклов эмас, балки салбий чеклов (нима мумкин эмас) билан ёритилади. 
Агар ҳуқуқларнинг муайян тўплами, масалан, А.Оноре томонидан санаб 
ўтилган 11 та ҳуқуқнинг аксарияти иккиламчи ҳисобланади. Мисол учун, 
хавфсизлик ҳуқуқини олайлик. Унинг ўзи етарли эмас, чунки ҳуқуқ фақат 
давлат томонидан муҳофаза қилинган тақдирда, классик нуқтаи назардан ҳуқуқ 
ҳисобланади. Воз кечиш ҳуқуқи – бу тасарруф этиш ҳуқуқининг бир қисми. 
Жавобгарлик ҳуқуқи мулкчилик ҳуқуқини эмас, умуман фуқаролик ҳуқуқини 
ўзида намоён этади. 
Иқтисодий нуқтаи назардан турли ҳуқуқларни ҳисоблаб чиқиш техникаси 
ўта самарали. Мулкдор, мулкдорлигича қолиб, фойдаланиш ҳуқуқидан ҳам, 
бошқариш ҳуқуқидан ҳам, даромад олиш ҳуқуқидан ҳам вақтинчалик воз 

---

64 
кечиши мумкин. Товар эса нафақат ўзининг жисмоний хусусиятларининг 
йиғиндиси сифатида, балки имкониятлар ва чекловларнинг маълум тўплами 
сифатида намоён бўлади. Бироқ, бошқа муҳим иқтисодий мавҳумлик сингари - 
қиймат, мулк таркибий қисмларга бўлинади, лекин улардан таркиб топмайди. 
Шунинг учун мулкчиликни ҳуқуқларнинг мураккаб тутами сифатида 
таърифлаш мазмунга эмас, балки технологик хусусиятга эга.