Insonlar ijodini ilmiy mexnat ob’ektlari, vositalari va ilmiy faoliyat sharoitlari bilan ta’minlovchi muassasani

Ilmiy tadqiqitni olib borish murakkab ijodiy jarayon

Ilmiy muammo va mavzuni tanlash murakkab masaladir. U bir nechta boskichda uz yechimini topadi.

Muammoviy vaziyatdan kelib chikkan xolda muammo ta’riflanadi va kutilayotgan natija belgilanadi.

Muammmoning dolzarbligi, uning fan va texnikani rivojlantirishdagi axamiyati aniklanadi.

Muammoning strukturasi tuzilib, undagi mavzular, kichik mavzular, masalalar va ular orasidagi boglanish aniklanadi. Natijada, muammo daraxti yasaladi. SHundan sung, tadkikotchi ilmiy mavzuni tanlashga kirishadi. _ Ilmiy mavzuga kuyidagi_talablar kuyiladi: 1Jshzu dolzarb bulishi va xozirgi paytda tadkikot etishni talab kilishi lozim.

Ma’lumki, tadkikotlar fundamental va amaliy xarakterda bulishi mumkin. ^ Fundamental tadkikotlarning dolzarbligini aniklash mezoni mavjud emas, chunki ularning natijasi kelgusida bulishi SHumkin. SHuning uchun

fundamental mavzularning dolzarbligi xakidagi fikrlarni yirik olimlar yoki ilmiy jamoa belgilab beradi. Amaliy tadkikotlarning dolzarbligi ishlab_chikarishning muayyan tarmogini rivojlanish darajasi va iktisodiy samaradorlik talablariga kura belgilanadi.

Mavzu yangi ilmiy masalani yechishga karatilgan bulib, unda albatta ilmiy ^yangilik bulishi kerak. ; 'Iktisodiy samaradorlilik va axamiyatlilik darajasi. Bunda amaliy tadkikotlar uchun taxminiy iktisodiy samaradorlikning mikdori aniklanadi, fundamental tadkikotlar uchun esa ushbu mezon axamiyatlilik mezoni bilan almashtiriladi.

Mavzu jamoa bajarayotgan ilmiy yunalishga moye tushushi kerak, shundagina ilmiy jamoa malakasi va vakolatidan tulsh ravishda foydalanish imkoniyati tugiladi, uni sifatli va yukori nazariy darajada bajarilishi uchun zamin

yaratiladi, bajarilish muddati kamayadi. Joriy etilish mavzuning muxim tavsifi bulib xisoblanadi, mavzu tanlashda

reja asosida muddatda tugatish va joriy etilish imkoniyatlari belgilab olinishi kerak. Buning uchun tadkikotchi ishlab chikarishning shu kungi xolati va kelgusidagi talablaridan xabardor bulishi kerak. _Mavzuni tanlash jarayonida mamlakatimiz va xorijiy davlatlardagi adabiyot manbalarini urganish, ya’ni axborot izlash vazifasi xam bajariladi.

Keyingi yillarda mavzuni tanlashda eksperiment baxolash usuli keng kullanilmokda. Bu usul buyicha rejalashtirilayotgan mavzu mutaxassis- ekspertlar tomonidan baxolanadi. Xar bir ekspert mavzuni tegishli talablar asosida baxolaydi, bunda eng kup ball tuplagan mavzu makbul deb topiladi. Ilmiy-texnikaviy axborotni izlash.

Qanday ilmiy tadkikrt muayyan ilmiy yunalish buyicha ilmiy texnikaviy axborotni izlashdan boshlanadi.

Adabiyotni tuplash va taxdil etish uchun ilmiy texnikaviy axborot manbalari bulib kuyidagilar xisoblanadi:

_ kitoblar (darsliklar, ukuv kullanmalar, monografiyalar, broshyuralar); davriy matbuot (jurnallar, byulletenlar, institutlarning ilmiy ishlari, | ilmiy tuplamlar);

me’yoriy xujjatlar (standartlar, andozalar, texnikaviy shartlar, yuriknomalar, (ch me’yoriy jadvallar, muvakkdt kursatmalar va b.); /«. katalog va preyskurantlar; patent xujjatlari;

ilmiy tadkikrtlar va tajribaviy konstruktorlik ishlari xakidagi xisobotlar; axborot nashrlari (ITI tuplamlari, analitik sharxlar, axborotli varakalar, ekspress axborotlar, kurgazmalarning prospektlari va b.);

xorijiy ilmiy-texnikaviy adabiyotlarning tarjimasi va asl nusxalari; dissertatsiyalar, avtoreferatlar;

ilmiy-texnikaviy anjumanlar va ishlab chikarish yigilishlarining ilmiy- texnikaviy materiallari;

ikkilamchi xujjatlar (referatov sharxdar, bibliografik kataloglar, referativ A__ jurnallar va b.).

Sanab utilgan xujjatlar ulkan axborot okimini xosil kiladd, uning sur’ati yildan yilga oshib boradi. Bunda yukorilama va kuyilama axborot okimi bir-biridan farklanadi.

Axborotning yukorilama okimi ijrochilardan (ITI, oliy ukuv yurtlari, TKB va boshk.) kayd etuvchi idoralarga tomon yunaladi, kuyilama okim esa bibliografik sharxlar, referativ va boshsa ma’lumotlar finishida ijrochilarga ularning talabiga kura yunaladi.

Axborot manbalarida yangi ilmiy va ilmiy-texnikaviy ma’lumotlarni keskin sur’atda usib borishi munosabati bilan axborotning "eskirishi" kuzatiladi. CHet el tadk,ik,otchilarining ma’lumotlariga kura axborot kiymatini pastga tushib ketish jadalligi ya’ni "eskirishi" ruznomalar uchun kuniga 10%, jurnallar uchun oyiga 10% va kitoblar uchun yiliga 10%ni tashkil kilar ekan. SHu sababdan axborotlarning juda katta okimida anik mavzuning yangi, ilgor yechimlarini topish murakkab masala xisoblanadi.

Zarur axborotlarni izlash ijodiy jarayon bulib, shundan uni avtomatlashtirish va shakllantirishning murakkabligi kelib chikadi.

Axborotni izlash deganda tanlangan mavzu ustida tadkvdot olib borish maksadida zarur xujjatlarni kidirish bu^shcha xarakatlarning yigindisi tushiniladi. Bu jarayon kulda, mexanik ravishda, mexanizatsiyalashtirilgan tarzda va avtomatlashtirilgan tarzda amalga oshirilishi mumkin.

Axborotni kulda kidirish oddiy bibliografik kartochkalar, kartotekalar va bosma kursatkichlar bz'yicha olib boriladi. Mexanik ravishda axborot tashuvchilar bulib perfokartalar xizmat kiladi. Mexanizatsiyalashtirilgan tarzda axborotni kidirishda xisob-perforatsiya mashinalari, avtomatlashtirilgan tarzda kidirishda esa EVM yordamga chikadi. Xozirgi zamon universal axborot manbai bulib Internetning Global axbs tarmogi, ya’ni Internet xisoblanadi. Ushbu tarmok tadkshotchiga turli axbs resurslari uchun yul ochib beradi va kuyidagi savollarga javob topishga yor beradi: Avtomatlashtirilgan tartibda kerak bulgan axborot ob’ektini kanday tol

mumkin? Uni kanday kilib uz kompyuteriga kuchirib utkazish mumkin? Uni kanday dasturli vositalar yordamida kabul kilinadigan kilish mumkin? Bu xolda Internetdan foydalanuvchi tarmoklararo shlyuzlarning mavjudl!tufayli boshka tarmoklarning axborot reserslariga kirish imkoniyat! erishadi. Internetning axborot resursi deb doimiy yangilanish xolatida mavjud bulg axborot texnologiyalari va ma’lumot bazalarining yigindisiga aytiladi.

Ushbu yig`indaga quyidagilar kuyidagilar kiradi:

FTR fayl arxivlarining tizimi

WWW ma’lumot bazalari

Gopher ma’lumot bazalari

WAIS m’lumot bazalari va boshkalar.

FTR fayl arxivlarining tizimi keyingi 10-15 yil davomida yigilga ma’lumotlarning kengaytirilgan omborini tashkil Lshadi. Uning xizmatida xar bir tadkikotchi unga kerak bulgan ma’lumotlardan nusxa olish yuli bila foydalanishi mumkin. . gipermatnli axborot tarmogi (Butun dunyo urgamchi ini kupgina Internet axborot arxivlariga kulay yul topib beradi. Ushbu texnologiyaning kupgina interfeyslari zarur materiallarsh manipulyatorning tugmasini kerak suz yoki grafik tasvir soxasida bosib tanlat imkoniyatini yaratadi.WWWning boshka kidiruv vositalaridan ijobiy farq uning kup funksionalligi xisoblanadi, bunda bir betning uzida bir vaktning uzida matn va tasvirni kurish, ovozni eshitish, animatsiyani kuzatish mumkin. - Gopher taksimlangan axborot tizimi interfeysining asosida iyerarxik katologlar goyasi yotadi. U sodda va yetarli darajada ishonchli va ximoyalangan tizim xisoblanadi.

WAIS taksimlangan axborotni izlash tizimining asosiga kalitli suzlardan foydalanrb, mantikiy savollarni berish orkali axborotni kidirish usuli kiritilgan. Bunda tadkikotchi WAISning barcha serverlarini zarur xujjatlar

buyicha karab chikishi mumkin. Axborotni samarali tarzda uzlashtirish ya’ni urganish, eslab kolish va taxlil

etish uchun bir kdgor shartlar bajarilishi zarur: maksadni aniklab olish. Ushbu psixologik omil fikrlashni faollashtiradi, ukilayotgan materialni anik tushunishga va kabul kilishga yordam beradi.

ilxomlanish, ruxlanish. Bu xolat ijodiy yondoshishning asosini tashkil kiladi, axborotni uzlashtirish samarasini oshiradi. dikkat e’tiborni bir joyga karatish. Ushbu xolat ayniksa yangi, kiyin va murakkab matnni ukish jarayonida asosiy shart xisoblanadi. Materialni tulik uzlashtirishi uchun uni kayta-kayta ukdshga tugri keladi.

tugri ish rejimini yaratish. 1-2 soatli akliy ishdan sung 5-7 minutli tanaffus uyushtirish tavsiya etiladi, bunda jismoniy mapshlar, chukur nafas olish markaziy asab sistemasini ragbatlantirib, ishlash kobiliyatini oshiradi. Ilmiy-texnik axborotni uzlashtirishda ma’lumotlar kuchirmalar, annotatsiyalar va matnlar shaklida yigiladi.

•