Inson va fuqaro huquqlari. Inson huquqlari umumjaxon Deklaratsiyasi

3.Saylov tushunchasi va uning asosiy tamoyillari, tizimlari

Fuqarolarning saylovlarda va boshqa siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etishi fuqarolik jamiyatining muhim mezonlaridan biridir. “Saylovlar – bu mamlakatimizda amalda bo‘lgan huquqiy me’yorlarning nechog‘liq demokratik ruhda ekanini namoyon etadigan, demokratik huquqiy davlatning uzviy belgisi, xalqning o‘z xohish-irodasini erkin ifoda etishining, fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvidagi ishtirokining asosiy shakli bo‘lib, o‘ta muhim va hal qiluvchi ahamiyatga ega masaladir”. Demokratik saylovlar orqali demokratik mezonlar amalga tatbiq etiladi, xalqning ishonchli vakili hokimiyat tepasiga keladi, barcha fuqarolarning huquq va erkinliklari kafolatlanadi, orzu-umidlari ro‘yobga chiqadi.

Saylov xalq hokimiyatchiligining timsoli bo‘lib, eng avvalo o‘zida jamiyat a’zolarining, qolaversa saylovchi – fuqaro manfaatini ifoda etadi. Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari amalga oshirilayotgan islohotlarda saylovlarning o‘rni beqiyosdir. O‘zbekiston mustaqil taraqqiyot yo‘lining hozirgi bosqichida davlat hokimiyatining vakillik organlarini erkin, qonuniy va adolatli saylovlar asosida shakllantirilishi demokratik jarayonlar va yangilanishlarning ijtimoiy hayotda oliy qadriyat sifatida ifoda etilayotganligining yorqin namunasidir.

Erkin saylovlarni o‘tkazish jarayonida qonuniylik, tenglik kabi bir qator umumiy huquqiy tamoyillarga og‘ishmasdan amal qilinishi ularni muvaffaqiyatli amalga oshirishga va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga xizmat qiladi.

Saylov – demokratiya degani. Demokratiya – bu saylov degani. Darhaqiqat, saylovsiz demokratiyani, demokratiyasiz saylovni tasavvur qilish qiyin. Demokratiya saylov asosida, erkin fikr mushtarakligida, siyosiy plyuralizm mavjudligida namoyon bo‘ladi. Saylovlar kishilik jamiyatining bir necha asrlik tarixiy rivojlanish mahsuli bo‘lib, davlat va jamiyatning takomillashgan modellarini shakllantirish maqsadida paydo bo‘lgan institutdir. Hozirgi davrga kelib, dunyoning aksariyat mamalakatlarida davlat hokimiyati va o‘z-o‘zini boshqarish organlarini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan demokratik saylovlar siyosiy tizimining ajralmas tarkibiy qismiga aylanib bo‘ldi. Turli mamlakatlardagi huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining rivojlanish darajasini ularda o‘tkaziladigan saylovlarga, saylovlardagi aholining ishtirokiga, saylovlarning saviyasiga ko‘ra belgilanadi. Bundan tashqari mamlakatdagi tinchlik, barqarorlik xukm surishi va shaxs, jamiyat, davlat xavfsizligining ta’minlanishi demokratik saylov tamoyillarining qay darajada ro‘yobga chiqishiga ham bevosita bog‘liqdir. Erkin saylov huquqining amalga oshirilishi, erkin hamda chinakamiga ifoda etiladigan xalq irodasi hokimiyat va har qanday hukumat qonuniyligining asosi ekanligi va har bir shaxsning o‘z davlatini boshqarishda bevosita yoki o‘z vakillari orqali qatnashish huquqi ko‘pgina xalqaro hujjatlarda alohida ta’kidlangan.

4.

So‘z va axborot erkinligi, o‘z fikrini erkin bildirish, axborot olish huquqi eng asosiy va xalqaro tan olingan inson huquqlaridan va demokratik jamiyatning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Erkin va demokratik jamiyatda mazkur huquqni taʼminlash mustaqil va plyuralistik ommaviy axborot vositalarini taqozo qiladi.

Muhtaram Prezidentimiz Sh.Mirziyoev tomonidan ilgari surilgan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirishning muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida ommaviy axborot vositalarining rolini kuchaytirish alohida ko‘rsatib o‘tildi.

Аmalga oshirilayotgan islohotlar samarasi o‘laroq oxirgi uch yilni oladigan bo‘lsak, mamlakatimizda ochiqlik va oshkoralik, so‘z va matbuot, fikr erkinligi hayotimiz mezoniga aylanganini barchamiz o‘z kundalik turmushimizda yaqqol sezmoqdamiz. Keyingi paytda mamlakatimiz ommaviy axborot vositalarida keskin jonlanish bo‘ldi, ularda sog‘lom tanqidiy ruh kuchayib, yurtdoshlarimiz o‘z fikrlarini ochiq-oshkora, dadil aytayotganligi alohida eʼtiborga loyiq.

Аyniqsa jamiyatimiz hayotida demokratik printsiplarni mustahkamlashda, saylovlarning ochiqligi va oshkoraligini taʼminlashda ommaviy axborot vositalari nihoyatda muhim o‘rin tutadi.

Mamlakatimiz milliy saylov qonunchiligini tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, ommaviy axborot vositalarisaylov jarayonida axborot berish, xabardor qilish (saylov kampaniyasi ham OАV orqali eʼlon qilinishi saylovni o‘tkazishning muhim shartidir); jamoatchilik nazorati sifatida kuzatish, saylovoldi tashviqot va saylovga oid huquqiy targ‘ibot vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Saylov kampaniyasidagi barcha muhim voqea va yangiliklarni fuqarolar ommaviy axborot vositalari orqali biladilar. Аgar o‘tgan 2016 yilgi saylovlardan misol keltiradigan bo‘lsak, saylovni 615 ta milliy va 272 ta xorijiy ommaviy axborot vositalari, shu jumladan 315 ta xorijiy va milliy Internet nashrlari yoritib borgan. Mamlakatimiz va chet elning 1 400 nafardan ortiq jurnalistlari ishtirokida saylov kampaniyasining muhim bosqichlariga bag‘ishlangan 180 ta matbuot anjumani va onlayn brifinglar o‘tkazilgan. 22 700 dan ziyod maqola va axborot materiallari eʼlon qilingan, ko‘rsatuv hamda eshittirishlar efirga uzatilgan.

Saylov kodeksining 36-moddasiga asosan Qonunchilik palatasi deputatlari va mahalliy Kengashlar deputatlari saylovi bo‘yicha saylov kampaniyasi boshlanganligi ularning vakolatlari muddati tugashidan kamida uch oy oldin Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ommaviy axborot vositalarida eʼlon qilinadi. 57-moddaga asosan muddatidan oldin ovoz berishni o‘tkazish vaqti ham saylovchilarning, kuzatuvchilarning eʼtiboriga ommaviy axborot vositalari orqali yetkaziladi.

Saylov kodeksining 54, 58-moddalariga asosan uchastka saylov komissiyasining raisi ovoz berish boshlanganligini ham, tugaganligini ham ommaviy axborot vositalari vakillari hozirligida eʼlon qiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov yakunlariga ko‘ra Markaziy saylov komissiyasining qarori ham uning rasmiy veb-saytida va boshqa manbalarda eʼlon qilinadi.

Markaziy saylov komissiyasining joriy yil 11 sentyabrdagi qarori bilan Markaziy saylov komissiyasining Xalqaro matbuot markazi va uning mintaqaviy bo‘linmalari tashkil etildi. Markaziy saylov komissiyasi yetakchi ommaviy axborot vositalari bilan saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish jarayonini yoritish bo‘yicha ikki tomonlama shartnomalar imzoladi.

Xo‘sh, fuqarolarning saylov huquqlarini taʼminlanishida ommaviy axborot vositalarining roli qanday? Fuqarolar saylovga tayyorgarlikning borishini va saylov qanday o‘tayotganligini, saylov komissiyalarining ishini, ularning qarorlarini, saylov okruglari, uchastkalari tuzilganligi haqida, saylov komissiyalarining tarkibi, ularning joylashgan yeri va ish vaqti to‘g‘risida ommaviy axborot vositalari orqali xabardor bo‘ladilar, saylovda ishtirok etayotgan siyosiy partiyalarning ro‘yxati bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, nomzodlar to‘g‘risidagi, shuningdek ovoz berish va saylov yakunlari haqidagi maʼlumotlarni ommaviy axborot vositalari orqali bilib oladilar.

Ommaviy axborot vositalari orqali fuqarolar o‘z saylov huquqlarini qay tarzda amalga oshirish, saylovda qatnashayotgan turli siyosiy partiyalar va nomzodlarning asosiy saylovoldi siyosiy pozitsiyalari va jamiyatdagi turli masalalarga qarashlaridan xabardor bo‘lish hamda ayni vaqtda bunga o‘z fikrlarini bildirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

Ommaviy axborot vositalarining saylov jarayonidagi yana bir muhim ishtiroki ularning saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazishga doir barcha tadbirlarni yoritish huquqi bilan bog‘liq. Saylov kodeksining 8, 35-moddalariga asosan ommaviy axborot vositalarining vakillari saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazishga doir barcha tadbirlarni yoritish, saylov kuni ovoz berish binolarida, shu jumladan ovozlarni sanab chiqish chog‘ida hozir bo‘lish huquqiga ega.

Ommaviy axborot vositalari vakillarining vakolatlari Markaziy saylov komissiyasi, viloyat, tuman va shahar saylov komissiyalari tomonidan berilgan hujjatlar bilan tasdiqlangan bo‘lishi kerak. Boshqa davlatlarning ommaviy axborot vositalari vakillarini Markaziy saylov komissiyasi akkreditatsiyadan o‘tkazadi. Markaziy saylov komissiyasining 2019 yil 5 oktyabrdagi qarori bilan Saylov kampaniyasi davrida ommaviy axborot vositalari vakillarini akkreditatsiyadan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida Nizom tasdiqlandi.

Ommaviy axborot vositalari vakillari saylov kampaniyasi boshlanganligi rasman eʼlon qilingan kundan boshlab, qoida tariqasida, saylovga kamida o‘n besh kun qolgunga qadar MSK, viloyat, tuman va shahar saylov komissiyalariga ularni akkreditatsiyadan o‘tkazish to‘g‘risida murojaat qilishlari mumkin.

Saylov jarayonining barcha tadbirlari ommaviy axborot vositalari nigohida bo‘lishi saylovlarimizni ochiq va oshkora, erkin va adolatli o‘tkazilishiga, jamoatchilik nazoratini taʼminlanishiga xizmat qiladi.

Yana bir masala. Siyosiy partiyalar, deputatlikka nomzodlarning ommaviy axborot vositalari bilan saylov jarayonidagi munosabatlari nimalarda ko‘rinadi? Bunda ommaviy axborot vositalarining saylov kampaniyasidagi eng muhim roli saylovoldi tashviqot bosqichida namoyon bo‘ladi. Saylovoldi tashviqoti – bu saylov kampaniyasining eng muhim bosqichlaridan biri bo‘lib, bir oydan ortiq vaqt davom etadi, yaʼni saylovga 35 kun qolganida boshlanadi va bir kun qolganda to‘xtatiladi. Saylov kodeksining 45-46-moddalariga asosan tashviqot matbuot konferentsiyalari, intervьyular, ommaviy axborot vositalarida chiqishlar shakllarida ham olib borilishi mumkin. Tashviqot ommaviy axborot vositalari, telekommunikatsiya tarmoqlari, shuningdek Internet orqali ham amalga oshiriladi.

Bunda adolatni taʼminlashning eng muhim sharti barcha partiyalar, nomzodlar uchun tenglikni kafolatlash hisoblanadi. Qayd etish joizki, dunyoning ayrim davlatlarida saylovoldi tashviqotda avvalgi saylovlarda parlamentda olgan o‘rinlariga proportsional ravishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishni taqsimlash tajribasi ham mavjud. Mamlakatimiz saylov qonunchiligida esa barchaga avvalgi saylovda egallagan o‘rnidan qatʼi nazar teng imkoniyat beriladi. Shuning uchun Saylov kodeksiga ko‘ra tashviqot olib borilayotganda davlat ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda hajmiga ko‘ra bir xil bo‘lgan efir vaqtini va nashr maydonini bepul berish yo‘li bilan teng sharoitlar taʼminlanadi. Davlat ommaviy axborot vositalarida haq evaziga ham efir vaqti yoki nashr maydoni ajratilishi mumkin. Nodavlat ommaviy axborot vositalarida qonun hujjatlariga muvofiq efir vaqti yoki nashr maydoni ajratilishi mumkin.

Ommaviy axborot vositalari tomonidan efir vaqti, nashr maydoni uchun belgilanadigan haq to‘lash shartlari hamda boshqa talablar barcha uchun teng va bir xil bo‘lishi kerak.

Bepul efir vaqtidan siyosiy partiyalar vakillari va deputatlikka nomzodlar ommaviy debatlar, munozaralar, matbuot anjumanlari, intervьyu, chiqishlar, saylovchilar yig‘ilishlari, nomzod to‘g‘risida roliklar joylashtirish va hokazolar uchun foydalanishi mumkin.

Milliy saylov qonunchiligimizning mazkur qoidalari saylovga oid xalqaro standartlarga to‘liq mos keladi. Jumladan, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik kengashining insoniylik mezoni bo‘yicha konferentsiyasi Kopengagen hujjati 7-moddasida davlatlar ommaviy axborot vositalaridan moneliksiz foydalana olish uchun saylov jarayonida ishtirok etishni xohlovchi barcha siyosiy guruhlar va alohida shaxslarga kamsitmaslik asosida qandaydir yuridik yoki maʼmuriy to‘siqlar o‘rnatilmasligini taʼminlashlari kerakligi belgilangan.

2002 yilda Venetsiya komissiyasi tomonidan qabul qilingan Saylovlarga nisbatan rahbariy printsiplarning 2.3-bandiga muvofiq, barcha partiya va nomzodlarga teng imkoniyatlar kafolatlangan bo‘lishi kerak, bu esa davlat hokimiyati organlaridan ommaviy axborot vositalarida, xususan davlatga tegishli ommaviy axborot vositalarida partiya va nomzodlarni yoritishga xolis munosabatda bo‘lishni nazarda tutadi.

Saylovga oid huquqiy targ‘ibot vositasi sifatida ommaviy axborot vositalari aholining saylov qonunchiligiga oid bilimini oshirishga qaratilgan maqolalar, tok-shoular, ijtimoiy roliklar, ko‘rsatuvlar va eshittirishlar tashkil qiladilar.

Ommaviy axborot vositalarida, shu jumladan hamma foydalana oladigan telekommunikatsiya tarmoqlarida deputatlikka nomzodlar va siyosiy partiyalarni yoritish jarayonining monitoringini olib borish O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Аdministratsiyasi huzuridagi Аxborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi tomonidan amalga oshiriladi.

Yuqoridagilarni barchasi shuni ko‘rsatmoqdaki, saylov jarayonining barcha bosqichlari ochiq va oshkora, ommaviy axborot vositalari ishtirokida, barcha partiyalar va nomzodlar uchun teng va adolatli o‘tkazilishi uchun zarur qonunchilik bazasi yaratilgan.

Saylov jarayonida ommaviy axborot vositalarining ishtirok etishi fuqarolarning so‘z va axborot erkinligini, o‘z fikrini erkin bildirish, axborot olish huquqlarini taʼminlashga, saylov qonunchiligi ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishga, pirovardida esa chinakam demokratik fuqarolik jamiyati barpo etishga xizmat qiladi.

1^ Дал В.И. Толковый словар живого великорусского языка (современное написание слов). Изд. «Цитадел», г. Москва, 1998 г.

2^ Дал В.И. Толковый словар живого великорусского языка (современное написание слов). Изд. «Цитадел», г. Москва, 1998 г.