Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

биринчидан, гўзал ёки хунук (эстетика соҳаси);
иккинчидан, яхшилик ёки ёмонлик (ахлоқ соҳаси).
Ҳуқуқий эстетика ички ишлар идоралари ходимининг эстетик мадания-
тини аниқлаш ва ривожлантириш имконини берадиган иккита муҳим муам-
мони кўриб чиқади:
биринчидан, касбий фаолият жараёнида ички ишлар идоралари ходимида 
ижобий ёки салбий таъсирни қўзғатувчи эстетик шаклларнинг сифати (гўзал, 
хунук ва бошқалар);
иккинчидан, ҳуқуқий амалиёт умумий тизимини ташкиллаштириш тамой-
илларини эстетика талабларига биноан аниқлаш (олий мақсад, эстетик дид 
ва бошқалар).
Ички ишлар идоралари ходимининг эстетик маданияти — ҳуқуқшуноснинг 
гўзалликка эга бўлиши натижасида касбий ваколатларини бажаришдаги хатти­
ҳаракатлари шакли (ташқи томони) ва моҳиятида (ички томони) намоён бўлувчи 
эстетик талаблар тизимидир.
Ички ишлар идоралари ходимининг эстетик маданияти — ҳуқуқшунос 
руҳий дунёсини ҳар томонлама бойитиш, ижтимоий бурч ва хизмат этике-
тига онгли муносабатда бўлиш, ҳуқуқий этикет қоидалари ва меъёрларини 
ўзлаштириш ва бажаришга ёрдамлашувчи, ривожланган гўзаллик ҳиссини 
шакллантиришга қаратилган ҳуқуқшунос шахсини ахлоқий­эстетик тарбия­
лаш натижасидир.
Ички ишлар идоралари ходимининг эстетик маданиятидаги ўзига хослик­
эстетиклик­ҳуқуқшуноснинг ўзига, касбига, касбдошлари, фуқароларга нис-
батан қадрли муносабатда бўлишини таҳлил қилиш орқали очилади.
Ички ишлар идоралари ходимининг эстетик маданиятини очиб берувчи 
ички ишлар идоралари ходими эстетик билимларининг учта соҳасини ажра-
тиб кўрсатиш мумкин:
биринчидан, табиат ва инсон томонидан яратилган воқеликнинг турли 
омиллари ва ҳодисалари;
иккинчидан, ички ишлар идоралари ходимининг фаолияти, унинг “гўзаллик 
қонунлари”га кўра олиб борадиган иши;
учинчидан, ички ишлар идоралари ходимларининг ички ва ташқи эстетик 
маданияти, яна ҳуқуқшуносда турли туйғуларни уйғотиб, тегишли жисмоний­
руҳий ўзгаришларга сабаб бўладиган санъат асарлари (мусиқа, адабиёт, рассом­
чилик ва бошқалар).

---

166
Ички ишлар идоралари ходимининг эстетик маданияти ички ва ташқи тараф-
ларга эга бўлади. Ташқи тараф унинг кўринишлари шаклида гавдаланади ва ички 
ишлар идоралари ходими фаолиятининг ташқи тарафини тавсифлайди; ички — 
шахснинг чуқур хусусиятлари бўлиб, ички ишлар идоралари ходимининг шахс 
сифатидаги олий мақсадлари ва эстетик дидининг ички тарафини тавсифловчи 
гўзалликни ўзлаштириш талабларида намоён бўлади.
Ички ишлар идоралари ходимининг эстетик маданиятини намоён бўлиш 
шакл лари — ички ишлар идоралари ходими фаолиятининг ташқи тарафи-
га, унинг ташқи кўриниши ва ҳаракат (муомала) тарзига қўйиладиган эсте-
тик талаблар тизимидир. Ички ишлар идоралари ходимининг эстетик мада-
ниятини намоён бўлиш шакллари — унинг эстетик диди, олий мақсадлари 
кўрсат гичидир.
Ички ишлар идоралари ходимининг касбий фаолиятида унинг жисмоний­
руҳий хусусиятлари билан боғлиқ бўлган ва муомаланинг оғзаки бўлмаган 
воситалари: нутқ (овоз, унинг баланд­пастлиги, оҳанги); ҳаракатланиш (мими-
ка, имо­ишора, тана ҳаракати); эшитиш (эшитиш ва эшита олиш қобилияти); 
кўриш (нигоҳ) бўлган хатти­ҳаракат тарзи катта аҳамият касб этади.
Ҳар қандай одам, ички ишлар идоралари ходими қабулига келар экан, суҳбат­
дошини руҳий баҳолашга ҳаракат қилади. Кўпинча унинг хатти­ҳаракатлари 
ва ишни очишда ёрдам беришга бўлган хоҳиши мана шунга боғлиқ бўлади. 
Эстетик маданиятни намоён бўлиш шакллари сифатида ҳаракат тарзи (нутқ, 
ҳаракатланиш, эшитиш, кўриш) ҳуқуқий жараён иштирокчилари орасида руҳий 
алоқанинг ўрнатилишига ёрдамлашади.
Ҳуқуқий ишни кўриб чиқиш жараёнида ички ишлар идоралари ходими 
учун турли инсонларнинг характерлари қирралари, ҳис­туйғулари ва ниятла-
ри, ҳаракатлари тарзи — юзидаги мимика, ишора, ҳаракатларига қараб руҳий 
ҳолатини билиб олиш қобилияти муҳим ҳисобланади. Шу туфайли, ички ишлар 
идоралари ходими аниқ инсон, унинг мумкин бўлган ҳаракатлари, қарорлари 
тўғрисида объектив фикрни ўз вақтида шакллантириб, ўзаро муносабат учун 
тегишли усул ва йўналишни танлаши мумкин. Бошқа тарафдан, ички ишлар 
идоралари ходимининг ҳаракат тарзи ҳам, доимо атрофдаги инсонлар диққат — 
эътиборида бўлади.
Юзнинг мимикаси орқали кўплаб туйғуларни билиб олиш мумкин, шунинг 
учун ички ишлар идоралари ходими иложи борича ишга тааллуқли барча шахс_
лар билан телефон орқали эмас, балки бевосита гаплашиши лозим. Бу шу билан 
боғлиқки, биз кўпинча инсон ҳақида кўп нарсани унинг сўзларидан эмас, бал-
ки унинг юзидан билиб оламиз. Кузатувчи инсонга имо­ишоралар ва гавда 
ҳаракатлари ҳам, мимикадан кўра кўпроқ маълумот бериши мумкин.
Ижобий ҳис­туйғулар — қувонч, фахр, ҳайратланиш ҳаммадан кўра тезроқ 
намоён бўлади. Салбий ҳис­туйғулар — ғам, нафрат, жаҳл, ғазаб, жирканишни 
аниқлаш қийинроқ кечади. Овоз ҳам бармоқ излари каби инсоннинг характерли 
жиҳатларидан ҳисобланади. Баланд ёки паст, қаҳрли ва мулозаматли, тинчланти-
рувчи ёки жаҳлни чиқарадиган қилиб гапириш мумкин. Овознинг оҳанги, баланд­

---

167
пастлигига қараб инсон ҳақида кўп нарсани билиб олиш мумкин. Кўпинча бирги-
на муомала тарзининг ўзи суҳбатдошда ақлли ва пухта ўйланган ҳаракатлар каби 
таассурот қолдиради. Овознинг муҳим хусусияти шундан иборатки, кўпчилик 
инсонлар ўз фикрларини айтар эканлар, сўзларини қандай ифодалаш усули 
ҳақида эмас, балки уларнинг мазмуни ҳақида ўйлайдилар. Шунинг учун овоз-
ни инсон табиатининг бирламчи кўринишига киритиш лозим. Нутқнинг тезли-
ги инсон мижозининг ҳумронлик ҳолатига тегишли бўлиб, уни сунъий равишда 
ўзгартириш ўта мураккаб ҳисобланади ва энг яхши ҳолатда ҳам қисқа муддатга 
амалга ошириш мумкин. Нутқ тезлигида (оҳангида)ги тўсатдан юз берадиган 
кескин ўзгаришлар тез ҳаяжонланадиган, ўзига ишонмайдиган ёки енгил харак-
терли одамларда юз беради (ҳуқуқшуносларда ўзига ишонмаслик етарли дара-
жада малакага эга бўлмаганлик ва тажрибасизлик оқибатида бўлиши мумкин).
Ички ишлар идоралари ходими учун нутқнинг ортиқча тезлигини олди-
ни олиш учун олдиндан кутилаётган суҳбатнинг мазмуни ва шакли тўғрисида 
ўйлаб кўриш, суҳбатдош шахсига тааллуқли бўлган маълумотларни ўрганиб 
чиқиш лозим. Ҳуқуқий фаолиятнинг ўзига хослиги ҳам шундаки, суҳбатнинг 
барча тарафларини олдиндан таҳлил қилишнинг иложи йўқ. Шунинг учун ўз 
фикрини айтишга чуқур тайёргарлик кўриш билан бир қаторда тайёргарликсиз 
фикр айтишни ҳам назарда тутиш керак.
Фикрни аниқ ва равшан баён қилиш — ақл­фаросатнинг ажралмас йўлдоши, 
унинг энг яхши безагидир. Ҳар қандай фикр аниқ ва мантиқий баён қилинса, 
у албатта устун келади. Ишлатилган сўзнинг ўз ўрнида қўлланганлиги ва беха-
толиги улар ифодалаётган фикрни тушуниш учун асосий аҳамият касб этади. 
Хайрихоҳлик суҳбатга улуғворлик ва ишончлилик руҳини бахш этади. Гапга чечан-
лик қобилиятини жуда ҳам эҳтиётлик билан кўрсатиш лозим, чунки у қанчалик 
ҳақиқатга яқин бўлмасин, ички ишлар идоралари ходими измида бўлган одам уни 
ҳаммавақт ҳам ижобий баҳоламасдан, терговчи ва профилактика инспекторининг 
унга жиддий қарамаётганлигининг белгиси деб тушуниши мумкин.
Суҳбатлашиш тарзи ва оҳанги, унинг мазмунидек аҳамият касб этади. “Сиз” 
деб мурожаат қилиш, фикрларни ифодалашда жуда кескин оҳанглардан фой-
даланишдан қочиш керак, чунки бу суҳбатдош ғурурига тегиши мумкин. Ило-
жи борича ички ишлар идоралари ходимининг нутқи оддий жумлалар билан 
ифодаланиши керак. Бундай ҳолатда гувоҳ, гумон қилинувчи ва бошқалар 
айтилган сўзнинг мазмунини, жумладан ҳуқуқий атамаларни ҳам тезроқ 
тушуниб оладилар.
Кўпинча ақлли, яхши нутқни ўз ўрнида қўлланмаган ва қаторасида айтил-
ган паразит сўзлар, маталлар, мақоллар, топишмоқлар бузади. Хорижий сўз 
ва ибораларни ишлатишда жуда эҳтиёт бўлиш лозим, чунки уларнинг маъно-
си касбдошлар, мижозга тушунарсиз бўлиши мумкин.
Ҳеч қачон шахсий қарашларни, улар қанчалик тўғри бўлишидан қатъи назар, 
ҳақоратлаш ва бақириш оҳангида ҳимоя қилиш керак эмас. Ҳаётда ҳам, ҳуқуқий 
амалиёт да ҳам шундай ҳолатлар бўладики, нима бўлган тақдирда ҳам қатъиятлиликни 
талаб қилади, лекин шундай вазиятларда ҳам ички ишлар идоралари ходими 

---

168
рақибига ўртамиёна оҳангда гапириши ва хайрихоҳ муносабатда бўлишга мажбур. 
Далил­исботнинг кучи овознинг кучида эмас, балки исбот қилишнинг кучидадир.
Ички ишлар идоралари ходимига масала қай даражада муҳим бўлишидан 
қатъи назар, суҳбатдошни тинглай олиш қобилияти хос бўлиши лозим. Сўзларга 
эътиборсизлик — сўзловчи учун шахсий хафагарчилиги бўлиб, келажакда албат-
та салбий тарзда намоён бўлади. Суҳбатдошнинг сўзларига бўлган эътиборсиз-
лик — бу хулоса қила олмаслик, қўпинча икки­уч муҳим ҳодисалар асосида 
қилинган хулосалардан кўра ҳақиқатга кўпроқ яқин бўлган, суҳбат давомида 
эътибордан четга қолган кичик тафсилотлар ҳамдир. Ҳаётдаги қийин вазият-
ларда инсон муғомбирлик қилишга мойил, лекин кичкина нарсаларда доимо 
муғомбирлик қилиб бўлмайди. Ички ишлар идоралари ходимининг фуқаро, 
айбланувчи билан суҳбат жараёнида эркин гапиришни диққат билан эшита 
олиш қобилияти янада тўлиқ ва ишончли маълумотни олиш имкони беради.
Ҳеч бир шароитда ўзини диққат билан эшитаётгандек қилиб кўрсатиш мумкин 
эмас. Ички ишлар идоралари ходими қанчалик ўзини бундай қилиб кўрсатмасин, 
қизиқишнинг йўқлиги ва зерикишни унинг юзи ва қилиқлари билдириб қўяди. 
Кескин вазиятларда ёлғондакам ҳаракат қилиш ҳурматсизлик маъносида қабул 
қилинади. Масалан, суҳбат жараёнида қоғозга расм чизиб ўтириш мумкин эмас.
Суҳбат вақтида сўзловчига тўғри қараб ўтириш, доимий равишда визуал алоқани 
ушлаб туриши лозим. Ички ишлар идоралари ходими суҳбатдошга қандай қарашга 
алоҳида талаблар қўйиши лозим. Шуни доимо ёдда тутиш керакки, қатъий нигоҳ 
инсонларда кўпинча норозилик ҳиссини уйғотиб, шахсий ҳиссиётларга тажовуз 
сифатида қаралади. Жуда диққат билан қараш ҳам кўпчиликда душманлик алома-
ти деб тушунилади. Ички ишлар идоралари ходими нигоҳи ундан ҳуқуқий ёрдам 
сўраб келган инсон муаммоларига қизиқишини исботлаши лозим. Шунинг учун, 
домий равишда суҳбатдош кўзининг “ичига” қараб ўтириш мумкин эмас. Кўпинча 
бундай нигоҳ диққатсизлик ёки урғу берилган ҳурматсизлик сифатида баҳоланади. 
Суҳбатдошларнинг стуллари баландлик жиҳатдан қандай жойлаштирилганлиги 
ҳам, ички ишлар идоралари ходими нигоҳи учун катта руҳий аҳамият касб эта-
ди. Пастдан қараш, айниқса бошни тушириб, секинроқ гапириш бўйсуниш, хиз-
мат кўрсатишга мойилликни англатади. Тепадан пастга, бошни орқага ташлаган 
ҳолда гапириш манманлик, кибр­ҳаво, жирканишни билдиради. Шунинг учун 
нигоҳ битта даражада бўлиши лозим.
Шундай қилиб, ҳуқуқий амалиётда суҳбатдошнинг ижтимоий мавқеига 
ва суҳбатлашиш жараёнига тегишли ҳаракат тарзи, ташқи кўриниш, гаплашиш, 
имо­ишоралар, мимика, гавданинг туриши, гавдани тутиш, овоз муҳим ўрин 
тутиб, ички ишлар идоралари ходими хизмат этикети асосларидир.