Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

ҲОЗИРГИ ЗАМОН ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ 
ТАРИХИЙ ИЛДИЗЛАРИ
2.1. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги ғояларнинг вужудга келиши
ва инсон шахси қадрланишига оид тасаввурларнинг шаклланиши
Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги ғояларнинг вужудга келиши ва инсон шахси 
қадрланиши доир тасаввурларнинг шаклланиши замоновий дунёнинг тарақиёти 
билан чамбарчас боғлиқдир. Инсоннинг шахси юксак қадрият эканлигининг 
эътироф этилиши ва инсон ҳуқуқрини таъминланишига риоя қилиниши дав-
латларнинг демократлашуви, шунингдек давлатлараро муносабатларнинг циви-
лизациялашганлиги рамзига айланди. Улар шахс ва ҳокимиятнинг ўзаро муно-
сабатларида унинг устун ролини эътироф этган ҳолда эзгулик, адолат, эркин-
лик, тенглик, демократизм, раҳм­шафқат каби универсал умуминсоний кате-
горияларни ўзида мужассамлаштирди.
Ижтимоий онгда инсон ҳуқуқларининг вужудга келиши ва шаклланиши, 
уларнинг руёбга чиқаришга эришилиши — аслида инсоният тадрижий ривож-
ланиш жараёни ва аввало одамларнинг жамиятдаги ўзаро муносабатларидир.
Патриархат жамиятда оилада ота ҳукмронлик қилган бўлсада, оила аъзола-
рининг ҳуқуқий ваколат ва имтиёзларсиз оила мавжуд бўла олмаган. Матриар-
хат давридаёқ аёл ва эркаклар ўзларидан насл қолдиришлари учун жуфт бўлиб 
яшаш орқали ҳуқуқ ва мажбуриятга эга бўлиш кераклигини табиатнинг ўзи 
исботлаб берди. Аммо бу онгли равишда амалга ошмай, барча жонзотлар син-
гари насл қолдириш туйғуси орқали амалга оширилган эди
1
. Патриархат дав-
рига келиб, энди нафақат биологик, балки ижтимоий, иқтисодий ва ҳуқуқий 
эҳтиёжлар жамиятнинг асосий бўғини бўлган оилани такомиллашишига олиб 
келади. Оилани ташкил қилиш механизмининг ривожланишда асосий ўрин 
оила аъзоларининг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларига тегишли бўлган. Оила 
аъзоларининг ўзаро хатти­ҳаракатининг мураккаб механизми бўлган оила 
аъзоларининг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўрганиш, авесто даври оила-
сининг мазмун­моҳиятини очиб беришда муҳим роль ўйнайди.
Қанчалик мантиққа зид бўлмасин, айтиш жоизки, инсон ҳуқуқларининг 
вужудга келишида унинг нормал ҳаётий фаолиятига нисбатан турли таҳдидлар 
1 Аристотель. Политика. Афиская политика.–М., 1997. – С. 36.

---

19
ҳамда уларга самарали равишда қатъий қаршилик кўрсатишга интилиш асо-
сий сабаблардан бири бўлган.
Инсон ҳаёти минг йиллар давомида хавф­хатарларга дучор бўлган, 
қадр­қиммати поймол қилинган. Унга жавобан табиий равишда одамлар-
нинг тенг лиги, уларни камситиш, шафқатсизлик, зўравонликлардан ҳимоя 
қилишнинг инсонпарварлик ғоялари туғилган ҳамда қарор топган ва ҳ.к. 
Тарихдан маълум ки, инсоният инсон ҳуқуқларини сақлаб туриш ва ҳимоя 
қилиш учун махсус саъй­ҳаракатлар талаб этиладиган вазиятга тушиб 
қолмаслиги учун ҳар бир авлод инсон ҳуқуқларини янгидан қайта­қайта 
ҳимоя қилавериши керак.