Инсон ҳуқуқлари тушунчаси ва инсон ҳуқуқларининг таъминланишининг хуқуқий асослари



Download 39,49 Kb.
Sana24.02.2022
Hajmi39,49 Kb.
#214165
Bog'liq
1-mavzu


Инсон ҳуқуқлари тушунчаси ва инсон ҳуқуқларининг таъминланишининг хуқуқий асослари
Узбекистон Республикасининг мустакилликка эришиши куп сохалар каби, Узбекистоннинг хукук фани сохасида хам куплаб янги тармокларни вужудга келишига ва уларни ривожланишига имкониятларни яратиб берди. Чунки, масалан, ушуб инсон хукуклари укув курсини олиб карайлик, ушбу курс 90 йилларгача илгор гарб мамлакатларида укув юртларнинг энги асосий предметларидан хисобангани холда, бошка баъзи укув юртларида эса, хукукшуносликнинг бундай предмети борлиги тугрисида мутахассислар хам билмас эди.
Узбекистон мустакилликка эришганидан кейинок, инсон манфаатларига, унинг хукук ва асосий эркинликларига олий кадрият сифатида карай бошлади. Бунга, 1991 йилнинг 30 сентябрида Инсон хукуклари бутунжахон Декларацияси Узбекистоннинг аъзо булишининнг узиёк яккол мисол була олади. Чунки, ушбу ёш давлат мустакиллигининг биринчи кунлариданок уз олдига, эркин бозор иктисодиётига асосланган хукукий демократик давлат куришни максад килиб куйган ва бу йулда жахон хамжамияти томонидан эътироф этилиб келинган умуминсоний кадриятларнинг устуворлиги тан олинган эди.
Инсон хукуклари деганда, давлат ёки мансабдор шахслар томонидан муайян шахсларнинг конуний хукук ва эркинликлари тушунилади. Инсон хукукларини бузилиши мавжуд конунларга риоя киоя килмаслик, фукароларнинг уз хукукларини амалга оширишларига мансабдор шахслар тоонидан тускилик килиш, ёки булмаса, давлат томонидан узининг халкаро мажбуриятларига зид холда конунлар, ёки коун ости хужжатларини чикаришлар оркали хам амалга оширилиши мумкин. Яъни давлат у ёки бу мажбурий халкаро хужжатни имзолаш оркали инсон хукукларига оид халкаро андозаларни бажаришни уз зиммаларига оладилар, аммо мамлакатда ушбу хужжатлар етарли равишда имплементация килинмайди. Унинг нормалари миллий конунчиликка кулланилмайди.
Мансабдор шахслар, айникса, хукукни мухофаза килиш органлари вакиллари одил судловни ёки хукукни куллашни амалга ошириш вактида уз вазиаларини суъистемол киладилар, ёки уз ваколат доираларида четга чикаилар ва окибатда муайян шахслар ёки шахслар гурухининг хукуклари ва эркинликларини поймол этадилар.
Шарк мутафаккирлари таълимотларида инсон хукуклари FOяси.

Буюк алломалар Форобий, Ибн Сино, Берунийлар хам инсон хукуклари масаласини четлаб утмаганлар. Сомонийлар даврида амалда булган тартиб- коидалар, уша даврнинг ижтимоий-сиёсий тузуми бу мутафаккирларнинг дунёкарашига катта таъсир курсатган. Улар уз асарларида бу даврга бахо бериш билан бирга, кимматли гояларни илгари сурганлар, инсон хукуклари ва уларни химоя килиш тугрисида хам уз фикрларини ёзиб колдирганлар.


Инсон хукуклари гояси диний ва хукукий асарлардагина эмас, фалсафий тафаккурнинг энг сара меваларида хам уз аксини топган. Марказий Осиёнинг энг йирик мутафаккирларидан бири Абу Наср Форобий (873-950) узининг «Фозил одамлар шахри» деган асарида айтган, фозил шахар хукмдори «шахар учун дастлабки имомлар томонидан жорий этилган конунлар, коидалар ва расм-русмларни биладиган, ёдда тутадиган ва уз ишлари, харакатларида уларга риоя этадиган» булмоги лозим17. Бошкача килиб айтганда, фозил шахарда инсон хукукларини амалга оширишнинг энг асосий омили булган конун устунлигига риоя этилмоги лозим. Ер юзида бахт-саодатга эришувнинг шартларидан бири хам шу. «Агар халклар бахт-
саодатга эришиш учун бир-бирларига ёрдам берадиган булсалар, бутун
18
курраи замин фозил ва окил булиб колади» , - деб ёзган Форобий инсонпарварлик сохасида, мурувватпешаликда, шу жумладан инсон хукуклари ва эркинликлари сохасида халкаро хамкорлик имкониятларини олдиндан кургандек. Форобийнинг “Фозил одамлар шахри” жамоаси хакидаги таълимоти, унинг комил инсон хакидаги фикрлари биан богланиб кетган. Комил инсон жамиятнинг тенг хукукли, эркин фукароси булиши лозимлги, жамоа унинг хукукларини хурмат килиши, кишиларнинг тинч ва осойишта хаёт кечиришлари учун зарур булган шарт-шароитларни таъминлаб бериши хакидаги фикрлар асарнинг асосий мазмунини ташкил этади. Гарчи, бу масала хаёлий тарзда тасвирланган булса-да, бирок унда инсонга гамхурлик килиш, унинг хак-хукукларини химоя килиш зарурлиги гоялари илгари сурилганлигининг узи мухим ахамиятга эгадир.
Ислом хукуки таълимотларида инсон хукуклари FOЯCИ.
Мусулмон хукуки уз заминида норматив тизим сифатида VII-X асрларда араб халифалигида феодал жамият карор топаётган бир даврда шаклланган булиб, ислом динига асослангандир19. Ислом мавжуд хукук Аллох томонидан юборилганлигига асосланади. Сарвари коинот тарихнинг муайян бир даврида башариятга узининг расули - Мухаммад пайгамбар (тахминан 570 - 632 йиллар) оркали ислом таълимотини аён этди. Аллох томонидан инъом этилган хукук инсониятга бир йула ва абадул абад берилган. Шу боис жамият бу хукукка амал килмоги, бинобарин муттасил узгариб турувчи хаётнинг ижтимоий шароитлари остида уз хукукини яратишга уринмаслиги лозим. Тугри, мусулмон хукуки назарияси илохий кашфиёт тушунтириш ва шархлашга мухтож эканлигини эътироф этади. Мусулмон
Арабларнинг исломгача булган урф-одатлари ва удумларига нисбатан исломда кашшоклар, етим-есирлар ва аёлларга муносабатда анчагина илгор тамойиллар кузга ташланади. Гарчи кулдорлик сакланиб колган булса-да, кулларга юридик хукуклар берилган, улар хусусан ишлаб топган маблаглари асосида хак тулаб озод булиш хукукини олганлар. Мажбурий тусда булмаса хам, хар калай кулларнинг озод килиниши дин шарофати билан содир буладиган харакат сифатида куллаб-кувватлаб келинган. Илгари кенг таркалган киз болаларни гудаклигидаёк нобуд этиш, йук килишдек вахший одат такикланган. Котиллик учун шахсий уч олганлик ёки бошка жиноий килмишлар юзасидан жавобгарлик кучайтирилган. Одил судлов дин пешволари томонидан Куръон оятларига катъий мувофик равишда амалга оширилган. Мукаддас китоб - Куръонда эр-хотин ажралиши тугрисидаги нормалар, никох бекор булиши окибати болалар учун келтириб чикарадиган коидалар хам камраб олинган хукукшуносларининг неча асрлик сермашаккат ишлари айни ана шунга, яъни тушунтириш ва шархлашга кетган. Бирок уларнинг бу саъй-харакатлари янги хукук яратишга эмас, балки Аллох томонидан нозил булган хукукни факатгина амалий жихатдан фойдаланишга мослаштиришга каратилган, холос.
Мусулмон хукукида Римнинг кейинги даврига оид хукукдаги, колаверса Гарб хукукига хос конун тушунчаси йук. Назарий жихатдан ёлгиз Аллох конунчилик хокимиятига эга. Амалда эса хукукшунос олимларнинг асарлари мусулмон хукукининг бирдан-бир манбаидир. Мусулмон хукуки хусусий мутахассислар томонидан яратилган ва ривожлантирилган. Давлат эмас, балки фикх - хукук илми конун чикарувчилик ролини уйнайди20. Хукук муайян нормаларнинг мажмуи сифатида ислом амал кила бошлаган дастлабки икки аср мобайнида шаклланди. Кейинги асрлар амалда бу борада хеч бир янгилик киритмаган. Ана шу тургунликни ижтиход эшикларини ёпилишига боглайдилар. XIX асрга кадар мусулмон хукукий онгининг тадрижий ривожи диний-хукукий шархлар хамда фатволар мажмуида уз ифодасини топган. Бу шарх ва фатволар эса шариатнинг анъанавий коидалари ва принципларини янгича тарзда талкин этар эканлар, хеч качон
уларни очикдан-очик рад этмаганлар ва уларнинг одатий жарангини

узгартирмаганлар .


Ислом насронийлик каби рух абадийлиги гоясига эътикод килади. Унда бани башар Одам Атонинг тенг хукукли фарзандлари сифатида каралади. Мусулмонлар уз каламравларидаги кофирларга, бединларга хамиша сабр- муроса билан муносабатда булиш, багрикенглик фазилатини намоён этиб келганлар. Номусулмон жамоаларга одатда уз ички ишларини бошкариш хукуки берилган.

Инсон хукукларини шариат талаблари асосида курсатиб беришга доир бундай ёндашиш хадисларда хам узининг аник, ифодасини топган. Хар бир хадисда жамият хаётининг алохида бир масаласига доир талаблар илгари сурилганлиги учун хам, уларда инсоннинг хилма-хил хак.-хукуклари уларнинг алохида хукукдари мисолида баён килиб берилади. Масалан, Имом Бухорийнинг "Ал-адаб, ал-муфрад" (Адаб дурдоналари) асарида ота-она хакини адо килиш, фарзанднинг ота-онаси олдидаги ва ота-онанинг фарзанди олдидаги хак-хукуклари, зиёрат килиш, турар жойга эга булиш ва бошка шулар сингари хак-хукукларнинг хар бири алохида хадисларда берилганки, бундай холни хадислар тугрисида ёзилган хар бир асарда учратиш мумкин.


Шу сабабли, Э.Мейер таъкидлаб айтганидек, «ислом тафаккур олами инсон хукукларининг ривожланган назариясига эга булмаганлиги факти мусулмон дунёсининг анъанавий жамиятларида давлат репрессив намунада тузилганлигини англатмайди; аксинча тарихан бундай жамиятларда ижтимоий ва маданий масалаларга хукмдорларнинг аралашмаслигидек умумий намуна мавжуд булган. Утмишда карор топган анъаналар, уруг- аймок ва жамоалар сингари нохукумат институтлар шахс эркинлигига таъсир этувчи омиллар сифатида хукмдорларга нисбатан мухимрок роль уйнаган. Давлат билан шахс хукуклари уртасида муттасил низо ва можаролар келтириб чикарадиган ёки ислом мутафаккирларини бундай эркинликларни хукмдорлар эгаллаб олишидан химоя этиш билан, инсон хукукларининг хозирги нормалари ривожи замирида ётган ташвиш-андухлар билан боглик
масалалар устида иш олиб боришга ундайдиган шарт-шароитларнинг узи йук эди» .
Куръони Карим ва Хадиси Шарифларда инсоннинг Оллох ва шариатдаги хак-хукуклари инсон фойдаланиши зарур булган алохида- алохида хукуклар мисолида курсатиб берилган. Масалан, “Куръони Карим”нинг “Бакара сураси”даги 223, 228-229, 230-оятларида эркак ва аёлнинг никохга кириш ёки никохдан чикиш хукуки, "Ол-и имрон сураси"нинг 20-оятида ислом динига эътикод килиш хукуки ва инсоннинг бошка хукуклари шариат талаблари асосида баён килинган
Имом Бухорий, Ат-Термизий, Ахмад Яссавий, Абул-Косим Замахшарий сингари хадис ва тасаввуф илмининг етук намояндалари инсон хукуклари ва унинг ижтимоий мохиятини Куръони Карим ва Хадиси Шарифларда куйилган ислом хамда шариат талаблари асосида курсатиб беришга харакат килганлар. Исломнинг бу мукаддас манбаларида инсоннинг такдири ва хаёти Оллох номи билан боглик холда ифодалаб берилади. Бунда ер юзидаги барча инсонларнинг Оллох олдидаги тенглиги гояси, хар бир инсонга Оллох томонидан берилган неъматлардан уларнинг баравар фойдаланиши зарурлиги гояси билан чамбарчас богланиб кетганини курамиз23.

Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги Халкаро Пакт хамда унга илова килинган I Факультатив Баённома (1966 йил) ва улим жазосини бекор килишга каратилган II Факультатив Баённома (1989 йил).


Турли масалалардаги сингари, инсон хукуклари масаласига доир хадисларда хам инсон хукуклари масаласи унинг хак-хукуклари мисолида берилади. Бунда инсоннинг кимнингдир олдидаги хаки (Оллохнинг, унинг расули Мухаммад Пайгамбарнинг ёки жамиятнинг) унинг хукуки эканлигини хам англатади.

Масалан, борди-ю, бир киши иккинчи бир кишидан бирор нарса билан карздор булиб колган булса, бу карзни кайтариб олиш шариатда иккинчи кишининг хукуки хисобланади ва шу иккинчи киши узининг карзини кайтариб олиш хукукидан фойдаланиши мумкин булади. Карз олган кишининг уни кайтариб бериши эса унинг хукуки хисобланмайди. Шунга кура исломда ва унинг манбаларида инсоннинг хукуклари унинг хаки мисолида берилганлигини курамиз. Жумладан, Имом Бухорий фарзандлар ота-оналарини рози килиш хукукига эга эканлигини куйидаги бир хадисда шундай баён килади: “Ким ота-онасини рози килса, унга тубо (жаннат) насиб булиб, Оллох Таоло унинг умрини хам зиёда килади”24. Бунда фарзанднинг ота-онасини рози килиши кераклиги Оллох номи билан хар бир инсоннинг у фойдаланиши мумкин булган хукуки эканлиги назарда тутилган.


Инсон Хукуклари тртрисидаги Халкаро Билл
Инсон Хукуклари тугрисидаги Халкаро Билл инсон хукукларини химоя килиш борасида кабул килинган энг асосий хужжатлар мажмуи булиб, у бу сохада кейинчалик кабул килинган барча хужжатлар учун асос булиб хизмат килади. Инсон Хукуклари тугрисидаги Халкаро Билл уз ичига инсон хукуклари сохасидаги асосий хужжатларини бирлаштирган. Бу халкаро хужжатлар куйидагилардан иборатдир:

  1. Инсон Хукуклари Умумжахон Декларацияси (1948 йил);

  2. Иктисодий, ижтимоий ва маданий хукуклар тугрисидаги Халкаро Пакт (1966 йил);

  3. Фукаролик ва сиёсий хукуклар тугрисидаги Халкаро Пакт хамда унга илова килинган I Факультатив Баённома (1966 йил) ва улим жазосини бекор килишга каратилган II Факультатив Баённома (1989 йил).

Инсон хукуклари Умумжахон Декларацияси ва унинг ишлаб
чикилиш тарихи.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) Бош Ассамблеяси томонидан 1948 йилнинг 10 декабрида кабул килинган Инсон хукуклари Умумжахон Декларацияси инсоннинг асосий хукуклари ва эркинликларини белгиловчи дастлабки мухим тарихий хужжат хисобланади. Инсон хукуклари тугрисидаги мазкур хужжат кабул килинишидан олдин бу сохада мухим ишлар амалга оширилган эди. БМТнининг ташкил топиши ва унинг Низомини кабул килиниши инсони хукуклари сохасидаги давлатлараро муносабатларни янги сифатий даражага кутарди. БМТ Низоми халкаро муносабатлар тарихида инсон хукуклари буйича давлатларнинг кенг хамкорлигига асос солган биринчи куп томонлама шартнома булди.
Download 39,49 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish