Инсон салоҳиятининг аҳамияти

word
Сўнгги ўттиз йилда бой ва қашшоқ мамлакатларда ҳаёт давомийлиги бир-бирига яқинлаша бошлади. Таълим билан қамраб олиш кўрсаткичлари сезиларли равишда ортди. Бироқ муаммолар шу билан барҳам топмади. Беш ёшгача бўлган болаларнинг қарийб тўртдан бири тўйиб овқатланмайди, 260 миллиондан зиёд бола ва ёш мактабда ўқимайди, ривожланаётган мамлакатларда мактаб ёшидаги кичик болаларнинг 60 фоизида ҳамон минимал таълим олиш имконияти мавжуд эмас.

Инсон салоҳиятининг аҳамияти

Инсон капиталининг аҳамиятини бир нечта турли усулларга асосан баҳолаш мумкин. Анъанага кўра, иқтисодчилар буни кўпроқ таълим олган одамларнинг даромади билан ҳисоблар эди.

Тадқиқотлар ҳар бир қўшимча таълим йили инсон даромадини ўртача 10 фоизга оширишини кўрсатди. Бунда таълим сифати ҳам муҳим. Мисол учун, АҚШдаги бошланғич мактабнинг алоҳида синфида малакаси паст ўқитувчини ўрта даражадаги мутахассисга алмаштириш ўқувчиларга бутун умри давомида 250 минг долларгача умумий даромад олиш имконини беради.

Аммо когнитив имкониятлар инсон капиталининг ягона кўрсаткичи эмас. Мардлик, ирода ва ҳалоллик каби ижтимоий-ҳиссий кўникмалар, одатда катта иқтисодий самарадорлик келтиради. Соғлиқ ҳам муҳим аҳамиятга эга. Негаки, соғлом инсонларнинг меҳнат самарадорлиги юқори бўлади.

Мисол учун, 2015 йилда Кенияда ўтказилган тадқиқот шуни кўрсатдики, болаларга нархи атиги 30 центга тенг гельминтларга қарши дори воситаларини бериш мактабда дарс қолдиришни камайтиришга, кейинчалик эса мустақил ҳаётга қадам қўйганда ойлик маошининг жами 20 фоизга ошишига олиб келди.

Эрта ёшдан инсон капиталини турли йўллар билан ўлчаб бориш яхши самара беради. Болани гўдакликдан тўғри овқатлантириш, соғлом ривожланишини рағбатлантириш кейинчалик унинг жисмоний ва руҳий фаровонлигини яхшилайди.

Айни пайтда болаликда когнитив ва ижтимоий-ҳиссий имкониятларда йўл қўйилган айрим камчиликларни балоғат ёшига етганда тузатиш қимматга тушади. Шунинг учун ҳукумат томонидан инсон капиталини бола ҳаётининг дастлабки 1000 кунлигида ривожлантириш иқтисодий самара беради.

Буларнинг барчаси иқтисодий ўсиш билан нечоғли боғлиқ? Биринчидан, инсон капиталига индивидуал сармоялардан олинадиган фойда қўшилса, умумий самара алоҳида қисмлар миқдоридан кўпроқ эканлиги аён бўлади.

Кениядаги мактаб ўқувчиларига қайтадиган бўлсак, биргина боланинг гельминтлардан халос бўлиши бошқа болаларнинг зарарланиш эҳтимолини камайтиради. Бу эса, ўз навбатида, уларнинг келажакда яхши ўқиши ва улғайгач нисбатан катта маош олишига олиб келади.

Инсон капиталини ривожлантиришнинг айрим афзалликлари жамланиб, сармоя киритилаётган авлод билангина чекланиб қолмайди. Масалан, онанинг фарзанднинг перинатал парвариши ҳақидаги билимини бойитиш болаларнинг гўдаклигиданоқ соғлиғини яхшилашга хизмат қилади.

Иқтисодчиларнинг ҳисоб-китобларига кўра, инсон капиталига индивидуал инвестициялар умумлаштирилганда, турли мамлакатларда инсон капиталига киритилган инвестиция билан аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромадлар ўртасидаги тафовут 10 фоиздан 30 фоизгача бўлишини кўрсатди.

Мисол учун, XIX аср ўрталарида Бразилия зиёли европаликларнинг Сан-Паулога иммиграциясини рағбатлантирган. Натижада 100 йилдан сўнг бу штатда юксак даражадаги таълим, қишлоқ хўжалигига нисбатан саноатда кўпроқ бандлик, шунингдек, аҳоли жон бошига янада юқори даромад кузатилди.

Айниқса, таълим катта самарадорлик келтиради, шунинг учун у қашшоқлик кўламини қисқартиришда муҳим роль ўйнайди. Буни Гана тарихи ҳам тасдиқлайди: 1990 йилларда ва 2000 йиллар бошида мамлакат таълимга кетадиган харажатлар миқдорини икки баробар кўпайтириш орқали асосий кўрсаткичларни кескин оширишга муваффақ бўлди. Натижада 1999 йилдан 2012 йилгача мамлакатда саводхонлик даражаси 64 фоизга етди, қашшоқлик даражаси эса 61 фоиздан 13 фоизга тушди.

Таълимга киритиладиган сармоялар ҳам жамиятда ижтимоий тенгсизликни камайтириши мумкин. Аксарият мамлакатларда нисбатан ўзига тўқ оилаларда туғилган фарзандлар болаликданоқ кенг имкониятлардан фойдаланишни бошлайди ва бу бутун умри давомида қатор афзалликларга олиб келади, аксинча, ночорроқ оилалар фарзандлари бундай имкониятлардан фойдалана олмайди.

Бундай муаммони ҳукумат томонидан ҳал этиш бўйича саъй-ҳаракатлар амалга оширилганда иқтисодий тенгсизликнинг қисқариш тенденцияси кузатилади. Шимолий Каролинада ўтказилган тадқиқот агар Қўшма Штатлар болаликданоқ самарали ривожланиш дастурларидан фойдаланса, мамлакатда даромадлардаги тенгсизлик 7 фоизга камайишини кўрсатди. Бу эса АҚШнинг Канада даражасига эришиши учун етарли.

Инсон капиталига сармоя киритишдан жамият ҳам катта манфаат кўради. Узлуксиз мактаб таълими турли жиноятлар содир этилиши эҳтимолини камайтиради.

2017 йилда Либерияда наркотиклар савдоси билан шуғулланувчилар, ўғрилар ва жиноятга мойил бошқа эркаклар когнитив-ахлоқий терапияга йўналтирилиши бўйича тадқиқот ўтказилган. Бу уларга ўз ҳиссий ҳолатини англаб етиш, ўзини идора этишни яхшилаш ва мураккаб вазиятларда тўғри йўл тутиш каби кўникмаларни шакллантиришни кўзда тутган. Унчалик кўп харажат талаб этмаган дастур ушбу инсонларнинг жиноят оламига қайтиши эҳтимолини сезиларли даражада қисқартирди.

Инсон капитали шахснинг жамият ҳаётида иштирок этиши билан боғлиқ. 1970 йилнинг ўрталарида Нигерияда умумий бошланғич таълим жорий этилиб, болаларнинг катта қисми бошланғич мактабларга қамраб олинди. Бир неча йил ўтиб, бу йигит ва қизлар янгиликлар билан қизиқиш, тенгқурлари билан сиёсат ҳақида суҳбат қуриш, палата йиғилишлари ва сайловларда иштирок этишни бошлади.

Инсон капиталига инвестиция киритиш ишонч даражасини ҳам оширади. Ўқимишли инсонлар бошқаларга кўпроқ ишонади, ишонч даражаси баланд бўлган жамият одатда нисбатан юқори иқтисодий ўсишга эришади. Шунингдек, улар анча сабрли ҳам бўлади: тадқиқотлар йигирманчи аср ўрталарида Европада амалга оширилган мактаб ислоҳотлари одамларнинг мигрантларга нисбатан бағрикенгроқ бўлишига хизмат қилган.

Аён бўлган ҳақиқатлар

Инсон капитали ўз-ўзидан юзага чиқмайди, у давлат томонидан ривожлантирилиши лозим. Хусусан, кўпинча инсон камолоти учун инвестиция киритиш ва бу сармоянинг бошқаларга ҳам тарқалиши омили инобатга олинмайди.

Масалан, ота-оналар ўз фарзандининг гижжасини даволаш ҳақида қарор қабул қилар экан, аввало, унинг саломатлиги ҳақида қайғуради. Бироқ бу ҳаракатлар бошқа болаларнинг касалланиш хавфини камайтиришини эсламайди.

Ёки фарзанднинг боғчадаёқ кўпроқ билимга эга бўлиши учун пул сарфлаётган ота-оналарни олайлик. Улар шу орқали келажакда жиноятчиликнинг камайиши ва маҳбуслар сонининг қисқариши сингари янада кенгроқ ижтимоий аҳамиятга таъсир кўрсатаётганини эътиборга олмайди.

2010 йилда Мичиганда ишлаб чиқилган мактабгача таълим дастурларидан бирининг самарадорлиги ўрганилганда сарфланган ҳар бир доллар жамиятга 7 доллардан 12 долларгача фойда бўлиб қайтгани аниқланган.

Баъзи ҳолларда жамиятда қабул қилинган нормалар ота-оналарни ўз фарзандига сармоя киритишдан қайтаради. Ота-оналарнинг ўғлига қиз фарзандидан кўра кўпроқ эътибор қаратиши аввалдан маълум. Бироқ ушбу камситиш таъсири келгусида кутилмаган оқибатларга олиб келиши мумкин.

Масалан, Ҳиндистон ҳукуматининг ҳисоб-китобларига қараганда, мамлакатда 21 миллионга яқин ана шундай «исталмаган қизлар» мавжуд. Бу қизалоқлар ҳам саломатлик, ҳам таълим нуқтаи назаридан ота-онасидан камроқ эътибор кўради.

Бошқа ҳолатларда оилалар ўз болаларига сармоя киритишни истайди, бироқ бунга қурби етмайди. Камбағал ота-оналарда истеъдодли болаларини мактабда ўқитишга пул тўлаши учун кредит олиш имкони йўқ. Ҳатто таълим бепул бўлган тақдирда ҳам улар транспорт ва мактаб харажатлари учун пул топиши зарур. Бола оилага қўшимча даромад келтириши учун ишлаши ва шу боисдан мактабда ўқий олмаслиги билан боғлиқ ҳолатларни айтмаса ҳам бўлади.

Ҳукуматларнинг инсон капиталига инвестиция киритиши муҳим аҳамиятга эга бўлса-да, сиёсатчилар кўпинча бунга қарши турадилар. Амалдорларда ўзини оқлашга бир неча ўн йиллар талаб этадиган дастурларни қўллаб-қувватлаш учун рағбатнинг ўзи йўқ.

Мисол учун, эпидемия мавжуд бўлмаган ҳолатда сиёсатчилар жамиятдаги соғлиқни сақлаш аҳволига эътиборни сусайтириши мумкин. Аҳоли саломатлигини таъминлаш бўйича лойиҳалар солиқларни ошириш ёки янада муҳимроқ харажатлар, хусусан, инфратузилма ёки ижтимоий эҳтиёжлар учун ажратилган маблағлардан бир қисмини олиш йўли билан молиялаштирилганига мисоллар жуда кам.

2012 йилда Нигерия ҳукумати оналик ва болаликни муҳофаза қилиш учун кўпроқ маблағ йўналтириш мақсадида мамлакатдаги ёқилғи маҳсулотларига субсидияларни бекор қилганида жиддий қаршиликка учраган эди. Ушбу масалани ОАВда ёритишда бор эътибор субсидияларнинг тўхтатилишига қаратилган ва жамият учун ўта зарур бўлган биринчи тиббий-санитар ёрдамни кенгайтириш масаласига кам аҳамият берилганди. Кенг миқёсдаги ижтимоий норозиликлардан сўнг субсидия қайта тикланган.

Баъзи давлатларда бундай норозилик қисман ижтимоий келишувнинг заифлиги билан изоҳланади: фуқаролар ўз ҳукуматига ишонмайди ва шу сабабдан, ўзларининг фикрича, кейинчалик изсиз йўқ бўлиб кетадиган солиқларни тўлашга иккиланади.

Ўзлигини намоён қилиш муаммоси ҳамма жойда мураккаб. Бутун дунёда ҳаддан ташқари кўп болалар ўқишни билмайди, чунки уларнинг ўқитувчилари етарли даражада билимга эга эмас. «Хизматлар кўрсатиш даражалари» ушбу муаммонинг туб моҳиятини очиб берган ташаббус бўлди. У Жаҳон банки гуруҳи томонидан Африка иқтисодий тадқиқотлар консорциуми билан ҳамкорликда Африканинг Саҳрои Кабирдан Жанубда жойлашган мамлакатларидаги маълумотларни тўплаш мақсадида илгари сурилган эди.

Еттита давлат — Кения, Мозамбик, Нигерия, Сенегал, Танзания, Уганда ва Тогода тўртинчи синф ўқитувчиларининг 66 фоизигина тил бўйича ушбу синф ўқув дастурини ўзлаштирган, 68 фоизи математикадан дарс бериш учун талаб этиладиган минимал билим даражасига эга экан.

Мазкур давлатларнинг соғлиқни сақлаш соҳасида ишлаётган тиббиёт ходимлари фақат 53 фоиз ҳолатда безгак, диарея, зотилжам, сил ва диабет сингари касалликларга тўғри ташхис қўя олган.

Ўзини намоён қилиш бу борада хизмат қилаётган инсонлар вазифасини сидқидилдан бажаришига етарлича рағбат бўлмаган жойларда ҳам мушкуллашади.

Юқорида тилга олинган етти давлатда ўқитувчилар белгиланган дарс соатларининг ярминигина ўтган. Кўп ҳолларда муаммонинг илдизи давлат хизматчилари маъмурий-буйруқбозлик авж олган шароитда, хизмат поғоналаридан кўтарилиш меҳнат натижасига эмас, балки таниш-билишлар билан алоқаларга қараб юз берадиган шароитларда ишлашига бориб тақалади.

Дарвоқе, ижобий мисоллар ҳам бор. Марказий ҳокимият, маҳаллий органлар ва хизмат кўрсатувчиларнинг мақсадлари муштарак келса, мамлакатлар инсон капиталини яхшилаш борасида катта муваффақиятларни қўлга киритиши мумкин. 2004 йилда Аргентинада Жаҳон банки гуруҳи кўмагида амалга оширилган «Plan Nacer» дастури ана шундай ижобий самара келтирган эди.

Дастур тиббий суғуртага эга бўлмаган оилаларга уни олишда ёрдамлашишни кўзда тутган эди. Унга мувофиқ, маблағлар ҳудудларга провинциядаги оналик ва болаликни муҳофаза қилиш хизматларининг қамрови ҳамда сифатини белгиловчи кўрсаткичлар, шунингдек, ушбу хизматларни яхшилашга туртки бўлувчи ёндашувлар асосида тақсимланди. «Plan Nacer» лойиҳаси бўйича моддий ёрдам олган провинцияларда чақалоқ дунёга келганида вазни меъёрдан паст бўлиши эҳтимоли 19 фоиз камайди.

Ривожланаётган мамлакатларда тобора кўпроқ аҳоли соғлиқни сақлаш ва таълим соҳаларининг яхшиланишини талаб қилмоқда. Масалан, Перуда фуқаролик жамияти гуруҳлари томонидан ташкил қилинган ташвиқот тадбирлари 2006 йилги сайловлар даврида болалар масаласининг сиёсий мунозараларда долзарб мавзуга айланишига олиб келди.

Сиёсатчилар ҳам, ўз навбатида, беш йил ичида болаларда бўй ўсишининг секинлашиш ҳолларини 5 фоизга камайтириш бўйича аниқ мақсад қўйиб, бунга муносабат билдирди. Мамлакат бу мураккаб вазифани ҳатто ортиғи билан уддалай олди: 2008 йилдан 2016 йилга қадар беш ёшгача бўлган болаларда бўй ўсишининг секинлашиш кўрсаткичлари тахминан 15 фоиз пасайди. Бу ҳар қандай ҳолатда ҳам ўзгаришларга эришиш имкони борлигини кўрсатувчи яққол далилдир.

Ўлчов кучи

Сиёсатчилар ва бюрократлар ўз ишини уддалай олмаса, камбағал аҳоли энг кўп азият чекади. Аммо одамларда ўзлари ҳақли бўлган хизматларни талаб қилиш усули бор: бу — шаффофлик. Ахборотдан кўпроқ хабардор бўлиш фуқароларга етакчилар ва давлат хизматчилари нималар қилаётгани ва нималар қилмаётганини билиш имконини беради.

Масалан, Угандада 2005 йилда жамоат ташкилотлари билан ишловчи тадқиқотчилар маҳаллий тиббий муассасалар ишини баҳолаш, сифати юқорироқ бўлган хизматларни талаб қилишга даъват этувчи махсус карточкалар чоп этишди. Ушбу оддий сиёсат билан соғлиқни сақлаш соҳасида вазиятнинг барқарор яхшиланиши, жумладан, беш ёшгача бўлган болалар ўртасида ўлим ҳолатлари камайишига эришилди.

Шунга ўхшаш ҳолат 2001 йилда Германияда ҳам кузатилган. Талабаларни баҳолаш халқаро дастурининг ҳафсалани пир қилувчи натижаларидан сўнг «PISA шок» деб ном олган тадбир амалга оширилди — ҳукумат таълим соҳасида йирик ислоҳотлар ўтказиб, таълимни яхшилади.

Таълимни баҳолаш Танзанияда ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. 2011 йилда «Twaweza» ноҳукумат ташкилоти Жаҳон банки гуруҳи томонидан қўллаб-қувватланган ҳолда болаларнинг базавий саводхонлигини ҳисоблаш кўникмаларини аниқлашга бағишланган сўров натижаларини чоп этди. Натижа аянчли эди: ўн нафар учинчи синф ўқувчисидан фақат учтаси иккинчи синф дастурини ўзлаштирган, ундан ҳам кам бола иккинчи синфга мўлжалланган инглиз тилидаги матнни ўқий олган.

Ўша пайтларда хизмат кўрсатиш индикаторлари асосида сўров натижалари чоп этилди. У ўқитувчиларнинг камчилиги ва ўқувчиларнинг дарс қолдирмаслигини кўрсатди. Шундан сўнг рўй берган ижтимоий акссадо Танзания ҳукумати томонидан ўқитишнинг паст даражаси муаммоларини ҳал қилишга қаратилган «Ҳозироқ юқори натижалар» дастури жорий қилинишига олиб келди.

Ушбу мисоллар шуни кўрсатадики, инсон капитали ривожланиши ҳолатининг ишончли таҳлилидан кенг фойдаланиш имконияти вужудга келмоқда. Бу таҳлил ҳукуматларни ҳаракат қилишга ундайди. Жаҳон банки гуруҳи томонидан инсон капиталининг асосий жиҳатларини қамраб олиш учун ишлаб чиқилаётган кўрсаткичлар мантиғи ана шундай.

Ушбу ўлчов инсон капиталига сармоя самарасиз бўлган мамлакатлар учун даъват бўлиб хизмат қилиши мумкин. Биз ўз ҳаракатларимизни соғлиқни сақлаш ва таълимга йўналтирамиз, асосларни ўрганиб борамиз. Ҳозир туғилган болалар мактаб ёшигача яшай олармикан? Агар яшаб қолса, мактабга бора олармикан? Улар неча йил ўқийди? Ўрта мактабни битиргунча улар соғ-саломат, келгуси ўқиш ва ишга тайёр бўла оладими?

Кўплаб ривожланаётган мамлакатларда ёшларнинг соғлиғини мустаҳкамлаш борасида катта ишлар амалга оширилиши керак. Бенин, Буркина-Фасо ва Кот-д’Ивуарда бугун туғилган болаларнинг 10 фоизи ўзининг бешинчи туғилган кунини ҳеч қачон кўрмайди.

Жанубий Осиёда сурункали тўйиб овқатланмаслик натижасида беш ёшгача бўлган болаларнинг учдан бир қисмидан кўпроғи ўз ёшига нисбатан паст бўйли бўлиб, бу мия ривожланишига путур етказади ва ўқиш лаёқатига жиддий тўсқинлик қилади.

Бу таълим соҳасига ҳам тегишлидир. Таълимнинг аҳамиятини яхшироқ англаш учун Жаҳон банки гуруҳи ЮНЕСКОнинг Статистика институти билан ҳамкорликда ўқувчиларнинг ўзлаштиришини баҳолаш натижалари бўйича янги маълумотлар базасини ишлаб чиқди.

Биз 150 дан зиёд мамлакатни қамраб олувчи бир неча йирик тест дастурлари натижаларини PISA баҳолари билан қиёслаш мақсадида мувофиқлаштирдик. Маълумотлар базаси таълим соҳасида улкан муаммолар борлигини кўрсатди: ривожланаётган мамлакатларда ўқувчиларнинг қарийб 50 фоизи «профессионалликнинг энг паст даражаси» деб аталадиган муаммога дуч келади.

Сингапурда ўқувчиларнинг 98 фоизи, Жанубий Африкада 26 фоизи ўрта мактабда халқаро базавий даражага эришади. Бошқача айтганда, Сингапурда ўрта мактаб ўқувчиларининг деярли барчаси дунёнинг исталган жойида ишлаш учун етарли малакага эга. Жанубий африкалик ёшларнинг қарийб тўртдан уч қисми саводсиз. Бу инсон салоҳиятини йўқотиш.

Болалар мактабни битирар экан, қайси мамлакатда яшашига қараб соғлиғи борасида мутлақо турли истиқболларга дуч келади. Дунёнинг энг бадавлат мамлакатларида 15 ёшли ўсмирларнинг қарийб 5 фоизи ўзининг 60 ёшлигини қаршилай олмайди. Қашшоқ мамлакатларда 15 ёшли ўсмирларнинг 40 фоизи 60 ёшгача вафот этади.

Ушбу фактлар турли мамлакатларда соғлиқни сақлаш ва таълим соҳасида улкан тафовутлар борлигини кўрсатади. Биз инсон капиталининг турли жиҳатларини бирлаштириш учун Жаҳон банки гуруҳида уларни ягона индексга йиғамиз. У ишчиларнинг келгуси авлоди меҳнати самарадорлигининг пасайиши нуқтаи назаридан инсон капиталига инвестиция киритмаслик оқибатларини намоён этади.

Таҳлиллар шуни кўрсатадики, бугунги кунда инсон капиталига энг кам сармоя киритиладиган мамлакатларда келгусида ишчи кучининг самарадорлиги, агар одамлар тўлиқ соғлом бўлиб, сифатли таълим олса, эришиш мумкин бўлган кўрсаткич сезиларли пасайиб кетади.

Шу тарзда инсон капиталига сармоядан олинадиган иқтисодий фойдани ўлчаш соғлиқ ва таълим яхшиланишининг ижтимоий ва ички қийматини камайтирмайди. Молия вазирлиги, одатда, инсон капиталига сармоя киритишдан кўра, ўз мамлакатининг қарзлари ҳақида кўпроқ қайғуради.

Жаҳон банки гуруҳи инсон капиталига сармоя қилиш таъсирининг ижобий натижаларини тарғиб этиб, сиёсатчиларни нафақат банк ҳисоб рақамлари, балки мактаблар ва касалхоналардаги ҳолатлар ҳақида ҳам қайғуришга руҳлантириши мумкин. Шунингдек, индекс инвестициялар даражаси пасайиб бораётган мамлакатлар учун ҳаракатга даъват бўлади.

«Doing Business» ҳисоботидан кўринадики, кенг кўламли ўлчовлар ҳолатида ҳам ислоҳотлар ҳар доим амалга оширилавермайди. Юқоридаги индекс давлат раҳбарлари ва молия вазирлари олдига кўз юмиб бўлмайдиган масала қўяди.

Мамлакатларнинг қиёсий таҳлили — бу фақат дастлабки қадам. Агар ҳукуматлар инсон капиталига қандай сармоялар самара олиб келишини аниқлаши амалда бўлса, инсон капиталини ривожлантиришга кўмаклашувчи турли омилларни ҳисобга олиши зарур бўлади.

Энг яхши кўрсаткич бу ижтимоий фаровонлик бўлиб, у кўп ҳолларда етарли даражада молиялаштирилмайди. Жаҳон банки гуруҳи амалий фойда келтириши мумкин: турли ҳамкорларнинг ҳаракатини мувофиқлаштиришга кўмаклашиш, умумқамровли ахборотларни тўплаш, сиёсатчиларга маслаҳат бериш, техник ёрдам кўрсатиш ва самарали чораларни ишлаб чиқишга кўмаклашиш.

XXI асрда инсон капитали

Инсон капиталининг ривожланиши одамлар, иқтисодиётлар, жамиятлар ва бутун дунёда барқарорлик учун аҳамиятга эга. Бу келгуси авлодлар учун ҳам муҳимдир.

Мамлакатлар инсон капиталига самарали инвестиция қила олмас экан, айниқса, камбағаллар учун катта харажатлар юзага келади. Ушбу харажатлар келгуси авлодларни оғир аҳволга солиб қўяди.

Катта харажатларни талаб этувчи технологик тараққиёт туфайли фуқаролари самарали турмуш кечириши учун замин яратишга қодир эмаслик, нафақат юқори харажатлар билан бирга кечади, балки жиддий тенгсизликни келтириб чиқаради. Бу эса хавфсизликка ҳам таҳдид солади, зеро, қондирилмаган талаблар тартибсизликлар келтириб чиқариши мумкин.

Энг яхши маълумот — жавобнинг бир қисми, фақат бир қисми, холос. Биринчидан, агар маблағ етарли бўлмаса, ҳукумат сифатли хизмат кўрсата олмайди. Шу тариқа инсон капиталига сурункали тарзда инвестиция киритмайдиган мамлакатлар солиқ нуқсонлари ва истисноларини бартараф этишга, тушумлар йиғилишини яхшилашга ва харажатларни қайта йўналтиришга мажбур бўлади.

Масалан, Миср ва Индонезия сўнгги йилларда энергетик субсидияларини кескин камайтирди ва ушбу ресурсларни ижтимоий ҳимоя ва соғлиқни сақлаш тизимларини ривожлантиришга қайта йўналтирди.

2012 йилдан 2016 йилгача бўлган даврда тамаки маҳсулотларига солиқлардан олинган даромад Филиппинга соғлиқни сақлаш департаменти бюджетини ҳамда тиббий суғурта билан қамраб олинган аҳоли улушини уч баробар ошириш имконини берди.

Америка Қўшма Штатларининг Филадельфия шаҳри газли ичимликлардан ундириладиган солиқни мактабгача таълимни молиялашда фойдаланишга интилмоқда.

Аммо молиялаштириш ҳажмини оширишнинг ўзи етарли эмас. Айрим мамлакатлар ижтимоий хизматлар сифатини сақлаган ҳолда, уларнинг самарадорлигини ошириш устида ишлашга мажбур. Масалан, Жаҳон банки гуруҳи томонидан яқинда Бразилияда ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, маҳаллий даражада соғлиқни сақлаш секторида самарадорликнинг оширилиши ЯИМнинг тахминан 0,3 фоизига тенг тежамкорликни таъминлаши мумкин.

Бошқа айрим мамлакатларда рақобатлашувчи томонларнинг манфаатлари ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Чилининг таълим соҳасини ислоҳ қилиш борасидаги кўп йиллик тажрибаси асосий мақсадлардан бири: бутун эътиборни таълим ҳамма учун қоидасига қаратиш йўлида сиёсий коалициялар тузишнинг муҳимлигини кўрсатди.

2004 йилда мамлакат ислоҳотлар ўтказиш ва ўқитувчиларнинг касаба уюшмаларига ён бериши орқали ўқитувчиларга ҳақ тўланишига эриша олди.

Иш нимадан бошланишидан қатъи назар, энг яхши ўлчов ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Алал-оқибат, сиз фақат ўлчай оладиган нарсанигина такомиллаштиришингиз мумкин. Аниқ-тиниқ ўлчовларгина қандай ислоҳотлар зарурлигининг барча томонидан тушунилишига олиб келади. Шунингдек, улар устуворлик тўғрисидаги масалаларга аниқлик киритиши, фойдали музокараларга асос бўлиши ва ошкораликни кучайтириши мумкин.

1949 йилда Жаҳон банки президенти Жон МакКлой шундай ёзган эди: «Тараққиёт — бу тахтага чизиш, сўнгра сеҳрли таёқча ва доллар билан ҳаётга жорий қилиш мумкин бўлган нарса эмас».

МакКлойнинг фикрича, тараққиёт концепциялари ва уларни амалга ошириш ўртасида кўп ҳолларда узилишлар бўлган. Айнан шу узилишларни Жаҳон банки гуруҳининг инсон капитали индекси ёрдамида бартараф этиш мумкин бўлади.

Янги ўлчовлар мамлакатларни имкон қадар тезроқ инсон капиталига сармоя қилишга ишонтиради. Бу барчани келажак иқтисодиётига — у ерда учраши мумкин бўлган барча нарсаларда рақобатга ва фаровонликка тайёрлайди. Ва бу глобал тизимга барча бирдай амал қилишига кўмаклашади. Инсон капиталига инвестиция қилишга қодир бўлмаслик тараққиёт учун, бутун инсоният учун ниҳоятда қимматга тушади.

Савдо-саноат палатасининг фаолият қамрови кенгайди

Янги таҳрирдаги “Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди. Бозор инфратузилмаси фаолиятини янада ривожлантиришнинг таъсирчан механизмларини яратиш, тадбиркорлар муаммоларини ортиқча сансалорликлар ва бюрократиясиз тезкорлик билан ҳал қилиш Қонуннинг асосий мақсади бўлиб, экспертларнинг фикрича, янги ҳуқуқий қоидалар мамлакат иқтисодиётида нодавлат секторнинг ролини янада оширишга хизмат қилади. Мухбиримиз ҳужжатнинг аҳамияти ҳақидапарламент аъзолари, экспертлар фикрлари билан қизиқди.

Одилжон ИМИНОВ,

Олий Мажлис Сенатининг Бюджет ва иқтисодий ислоҳотлар масалалари қўмитаси раиси ўринбосари:

—Ўзбекистонда 230 мингдан ортиқ тадбиркорлик субъектлари фаолият юритади. Ўтган йили кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг мамлакат ЯИМ таркибидаги улуши 53,3 фоизни ташкил қилди.

Экспортнинг 27 фоизи, саноатнинг 39,6, қурилиш соҳасининг 65,1 фоизи нодавлат сектор ҳиссасига тўғри келмоқда. Мамлакатда иш билан банд аҳолининг 78,3 фоизи айнан хусусий секторда фаолият кўрсатяпти.

Тадбиркорликнинг ишончли ҳуқуқий ҳимояси мамлакат иқтисодиётининг барқарор ўсиши, мавжуд ижтимоий муаммоларни ҳал қилишнинг муҳим шартидир. Жаҳон банкининг ўтган йилги “Бизнес юритиш” рейтингида Ўзбекистон 13 поғона юқорилаб, ишбилармонлик муҳитини яхшилаган мамлакатлар ўнталигидан жой олди. “Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси тўғрисида”ги Қонун қоидалари бизнес манфаатларини ҳимоя қилишнинг пухта механизмларини яратиш, тадбиркорлик ҳаракатининг янада кенгайишига имкон беради.

Бинобарин, ҳуқуқий ҳужжат интеграциялашган тадбиркорлар ҳамжамиятини шакллантириш ва тадбиркорлик субъектларининг, улар бирлашмаларининг давлат органлари билан самарали ҳамкорлигини таъминлаш, шунингдек, тадбиркорлик субъектларини кенг қамраб олиш ва уларни тадбиркорлар ҳамжамиятини шакллантириш жараёнига жалб қилиш имкониятларини янада кенгайтиради.
Жаҳон Банки Ўзбекистонда Инсон капитали индексини аниқлашда Таълим сифатини назорат қилиш давлат инспекцияси билан ҳамкорлик қилиши ҳақида хабар берган эдик.

Юртимизда илк маротаба ўтказилаётган ушбу жараённи ташкил этишга оид долзарб вазифалар жорий йилнинг 3 октябрь куни Таълим сифатини назорат қилиш инспекцияси раҳбари Улуғбек Ташкенбаев, Жаҳон банки вакиллари Янссен Тейшейра ва Аруб Иқбол, Ўзбекистонга халқаро тадқиқотларга тайёрланишда ёрдам кўрсатиб келаётган халқаро миқёсида тан олинган тестолог, эксперт Марк Зелман ҳамда инспекциянинг тегишли мутахассислари иштирокида муҳокама қилинди. Видеоконференция шаклида ўтказилган муҳокамада инсон капитали индексини аниқлаш учун мактаб ўқувчиларидан олинадиган тестларни танлаш, иштирокчиларни саралаш ва натижаларни умумлаштириш юзасидан ўзаро ҳамкорликдаги вазифалар муҳокама қилинди.

Хусусан, мазкур синовларни PIRLS (бошланғич синф ўқувчиларининг матнни ўқиш даражаси ва сифатини баҳолаш) халқаро тадқиқотлари саволлари асосида ташкил этишга, бунда баҳолаш 4-синф ўқувчилари учун ўқув йили ҳали энди бошланганлигини инобатга олиб, 5-синф ўқувчилар ўртасида тадқиқот ўтказишга келишиб олинди. Синовлар учун топшириқлар халқаро миқёсида тан олинган тестолог Марк Зелман билан ҳамкорликда инспекция ҳузуридаги Таълим сифатини баҳолаш бўйича халқаро тадқиқотларни амалга ошириш миллий маркази мутахассислари томонидан PIRLSдан саралаб танлаб олинади ва кўриб чиқиш учун Жаҳон Банки вакилларига тақдим этилади.

Синовларни республика бўйлаб октябрь ва ноябрь ойларида ташкил этиш, бунда мавжуд мактабларнинг 2 фоизидан 10 фоизгача бўлган қисмини танлаб олиш режалаштирилган.

Таъкидлаб ўтиш жоизки, айнан ушбу синов натижалари сабаб Ўзбекистон тарихда илк маротаба Инсон капитали индекси рейтингига киритилиши кутилмоқда. Инсон капитали индекси рейтингини шакллантиришда асосан 3 хил йўналишда маълумотлар таҳлил қилинади: соғлиқни сақлаш, таълим сифати ҳамда бошқа иқтисодий кўрсатгичларга оид статистик маълумотлар. Ушбу маълумотлар Жаҳон Банки ва иштирокчи мамлакат ҳамкорлигида шакллантирилади. 2018 йилда эълон қилинган “Инсон капитали индекси-2018” рейтингида Ўзбекистон Республикасининг маълумотлари эълон қилинмаган. Ўзбекистон томонидан фақат соғлиқни сақлаш ва иқтисодий кўрсатгичлар тақдим этилган ва бу Жаҳон банки томонидан қабул қилинган. Бироқ 2017 йилга қадар Ўзбекистон мактаб ўқувчиларини билимини аниқлаш учун ўтказилган мониторинг ишлари халқаро стандартларга мос равишда эмаслиги сабабли таълим сифати (ўқувчиларнинг билимини баҳолаш) бўйича тақдим этилган маълумотлар қабул қилинмаган.

Жаҳон банки вакиллари мамлакатимиз илк маротаба иштирок этаётган индекс учун маълумотлар тайёрлашда ҳамкорликка розилик берилгани учун Таълим инспекцияси раҳбариятига миннатдорчилик билдиришар экан, ушбу халқаро рейтингни аниқлаш учун ташкил қилинаётган синовларни ўтказишда Таълим инспекциясига тўла ишонч билдирилаётганлиги маълум қилишди.

Якунда томонлар ушбу синовларни шаффоф ва объектив ўтказиш бўйича белгиланган вазифалар юзасидан доимий ҳамкорлик қилиб боришга келишиб олишди.

Маълумот учун, Инсон капитали лойиҳасининг энг асосий мақсади – жадал технологик ривожланиш даври учун соғлом, замонавий билимга эга ҳамда муаммоли вазиятларга мослашувчан янги авлодни тайёрлашга кўмаклашишдан иборат. Сўнги натижаларда Инсон капиталига бошқалардан кўпроқ сармоя киритаётган энг фаол мамлакатлар бешлигидан Цингапур, Жанубий Корея, Япония, Ҳонконг ва Финляндия ўрин олган. Рейтингда шунингдек Марказий Осиёнинг уч давлати натижалари келтирилган - Қозоғистон (31-ўрин), Қирғизистон (76) ва Тожикистон (89).

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI FAOLIYATINI TASHKIL ETISH TO‘G‘RISIDA

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 19-fevraldagi PF-5349-sonli Farmoniga muvofiq:
1. 2018-2019-yillarda axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” (keyingi o‘rinlarda — “Yo‘l xaritasi” deb yuritiladi) 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Belgilansinki, vazirliklar va idoralar rahbarlari “Yo‘l xaritasida” nazarda tutilgan chora-tadbirlarni o‘z vaqtida va samarali amalga oshirilishi yuzasidan shaxsiy javobgar hisoblanadilar.
2. O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining markaziy apparati tuzilmasida (keyingi o‘rinlarda — Vazirlik):
Elektron hukumatni rivojlantirish bosh boshqarmasi;
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bosh boshqarmasi;
Telekommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish bosh boshqarmasi;
Axborot xavfsizligi boshqarmasi tuzilsin.
3. O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vaziri o‘rinbosari — axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo‘yicha konsultant, shuningdek, “Xavfsiz shahar” kompleksini barpo etish bo‘yicha loyihani o‘z vaqtida, keng ko‘lamda va sifatli amalga oshirish uchun mas’ul O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vaziri o‘rinbosari lavozimlari tugatilsin.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarining joriy etilishini nazorat qilish, ularni himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi

Joriy yilning 21-noyabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarining joriy etilishini nazorat qilish, ularni himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori e’lon qilindi. 
Ushbu qarorga ko‘ra axborot sohasida yagona davlat siyosati ro‘yobga chiqarilishining samaradorligini oshirish, telekommunikatsiya, axborot va kiberxavfsizlikni ta’minlash sohasidagi nazorat tizimini yanada takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi huzuridagi Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasida nazorat bo‘yicha inspeksiyani O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining Axborot xavfsizligi va jamoat tartibini ta’minlashga ko‘maklashish markazini tugatish to‘g‘risidagi taklifi ma’qullandi va O‘zbekiston Respublikasi Axborotlashtirish va telekommunikatsiyalar sohasida nazorat bo‘yicha davlat inspeksiyasi, davlat unitar korxonasi shaklida Texnik ko‘maklashish markazi, O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining “Xavfsiz shahar” jamoat tartibiga ko‘maklashish markazi tashkil etildi.

KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev milliy to‘lov tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi hujjatni (O‘RQ–578-son, 01.11.2019 y.) imzoladi. «To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq, to‘lov tizimi to‘lovlarni to‘lov tizimining operatori, to‘lov tizimi ishtirokchilari va (yoki) to‘lov tashkilotlarining to‘lov tizimi operatori tomonidan belgilangan to‘lov tizimining tartib-taomillarini, infratuzilmasini va qoidalarini qo‘llash vositasida hamkorlik qilish yo‘li bilan amalga oshirishni ta’minlaydigan munosabatlar majmuidir. To‘lov xizmati to‘lov xizmatlaridan foydalanuvchi va to‘lov xizmatlarini yetkazib beruvchi o‘rtasida tuzilgan shartnoma, shu jumladan ommaviy oferta tarzidagi shartnoma asosida ko‘rsatiladi.

O‘zbekiston hududida to‘lovlar quyidagilar orqali amalga oshiriladi:

naqd pul mablag‘larini o‘tkazish;

elektron pullarni o‘tkazish;

pul mablag‘larini to‘lov vositalaridan foydalangan holda o‘tkazish;

pul majburiyatini yoki pul mablag‘larini to‘lash to‘g‘risidagi farmoyishni o‘z ichiga olgan to‘lov hujjatini berish;

elektron to‘lov vositalaridan foydalanish.

Shuningdek, Qonunga ko‘ra, bank kartasining emitenti bank kartasini saqlovchini bank kartasi yo‘qolganligi va (yoki) bank kartasidan ruxsatsiz foydalanilganligi to‘g‘risidagi xabarnomani tunu kun yuborish imkoniyati bilan ta’minlashi shart.Ushbu Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran uch oy o‘tgach kuchga kiradi.O’zbekistonda Milliy banklararo protsessing markazi yaratiladi. Prezidentning “Milliy to‘lov tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarori e’lon qilindi. Hujjatda keltirilishicha, to‘lov tizimlarini rivojlantirish, ularning uzluksiz ishlashini ta’minlash va raqobat muhitini rivojlantirish uchun zamonaviy texnologik yechimlarni joriy qilish borasida qator kamchiliklar mavjud.
Xususan, chakana to‘lovlarni qayta ishlash bo‘yicha davlat protsessing markazining mavjud emasligi milliy to‘lov tizimining xavfsizligi darajasini kamaytirmoqda, to‘lov infratuzilmasining yagona integrallashuviga erishish imkonini bermayapti hamda bir monopol tizimning mutlaq ustun bo‘lishiga olib kelmoqda. Bundan tashqari, to‘lov tizimlari operatorlarining faoliyati qonunchilik darajasida tartibga solinmaganligi ularning rivojlanishini cheklamoqda va mazkur tizimlarning ishonchli ishlashiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Hujjatga ko‘ra:

“O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Axborotlashtirish bosh markazi” davlat unitar korxonasi Milliy banklararo protsessing markazi (keyingi o‘rinlarda Milliy banklararo rotsessing markazi deb yuritiladi) tashkil qilinadi. Milliy banklararo protsessing markazi yaratiladi.

Markaziy bankga quyidagilarni ta’minlash yuklatildi:

2019 yil 1 iyulga qadar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Milliy banklararo protsessing markazi, banklararo to‘lov tizimi va kliring markazining faoliyat yuritishi uchun ma’lumotlarni qayta ishlovchi to‘laqonli markaz yaratilishini;

2020 yil 1 yanvarga qadar mahalliy va xalqaro bank kartalari bo‘yicha hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi banklar o‘rtasida axborot va texnologik aloqa o‘rnatishga ko‘maklashuvchi Milliy banklararo protsessing markazi ishga tushirilishini;

2020 yil 1 iyulga qadar mamlakatdagi barcha protsessing markazlarining, shu jumladan, xalqaro to‘lov tizimlarining bevosita Milliy banklararo protsessing markazining yagona shlyuzi orqali ishlashini;

bank to‘lov infratuzilmasi doimiy ravishda yaxshilanishini, bankomatlar va o‘ziga o‘zi xizmat ko‘rsatuvchi ko‘p funksiyali terminallar tarmog‘ining, shu jumladan, o‘z tasarrufidagi korxona va tashkilotlarni jalb qilgan holda kengaytirilishini ta’minlaydi.

Chakana to‘lov xizmatlarini ko‘rsatish uchun bank tariflari banklar xarajatlari qoplanishini ta’minlash va raqobatga ko‘maklashish uchun ma’muriy aralashuvlarsiz xalqaro tajribaga muvofiq o‘rnatilishi belgilanadi. “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida"gi qonun loyihasi ishlab chiqiladi. Markaziy bank 2019 yil 1 yanvarga qadar bo‘lgan muddatda xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribasini, shuningdek, umu

me’tirof etilgan xalqaro norma va qoidalarni chuqur o‘rganish asosida quyidagilarni nazarda tutuvchi O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida"gi qonuni loyihasini ishlab chiqadi va Vazirlar Mahkamasiga kiritadi:

milliy to‘lov tizimining huquqiy va tashkiliy asoslari;

Markaziy bank tomonidan to‘lov xizmatlari bozorini tartibga solishni nazorat qilish, shuningdek, milliy to‘lov tizimi sub’ektlarini litsenziyalash tartibi;

to‘lov tizimlarida bank siri himoyasini ta’minlash xususiyatlari;

elektron pullar bilan operatsiyalarni amalga oshirish sohasida huquqiy munosabatlarni tartibga solish, shu jumladan, elektron hamyonlar egalarini identifikatsiya qilish tartibi.

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi kunda shiddat bilan rivojlanib borayotgan to’lov tizimlari jamiyatimizga muhim o’rin egallap kelmoqda. OSON optsiyasi e-tijoratni tezkor va oson ishga tushirish uchun zarur bo'lgan past byudjetdagi biznes uchun ideal to'lov xisoblanadi. Veb-sayt to'lovlari standart dasturi sizning Visa, MasterCard, Discover va American Express kredit karta to'lovlarini hamda bank o'tkazmalarini qabul qilishingizni hamda OSONni ham taklif qilasiz - oylik to'lovlar, o'rnatish yoki bekor qilish to'lovlari. OSON sizning kompaniyangizning savdo hajmiga qarab ish haqi miqdorining 1,9 dan 2,9 foizigacha, buyurtma uchun 30 sentni tashkil qiladi. OSON savdogar hisobini talab qilmaydigan allaqachon in-one onlayn to'lovni taqdim etadi.
Bugunga kеlib, to‘lov tizimlari orqali milliardlab dollar mablag‘ aylanmoqda. Masalan, Yaponiyaning JCB International to‘lov tizimi orqali o‘tgan yili 11,5 mln. tranzaktsiya (pulni qabul qilish) amalga oshirilgan va umumiy aylanma 43 milliard AQSh dollarini tashkil etgan. Bu birgina kompaniyaning ko‘rsatkichi, xolos. Jahonda o‘nlab bunday yirik tizimlar faoliyat olib bormoqda.

Elеktron to‘lov tizimi bo‘yicha intеrnеt orqali xizmat ko‘rsatadigan kompaniyalarga to‘xtaladigan bo‘lsak, ularning eng yirigi bu – OSON tizimidir. 1998 yili tashkil etilgan OSON ayni paytda jahonning 200ga yaqin mamlakatida faoliyat olib boradi va 160 milliondan ortiq ro‘yxatdan o‘tgan mijozlariga ega. Tizim 17 ta milliy valyutada ish yuritadi.

Aynan PayPal tizimida birinchi bo‘lib mijozlar o‘rtasida to‘lovni amalga oshirishda elеktron pochtadan foydalanish joriy etilgan. Uning bizda mavjud tizimlardan farqi ham shundan iboratki, mijoz to‘lovni o‘z uyida yoki ish joyida intеrnеt orqali amalga oshiradi. Himoyalangan bog‘lanish orqali akkauntga e-mail va parol kiritilgandan so‘ng tizimdan foydalaniladi. Shuningdеk, PayPal foydalanuvchilari bir-birlarining hisobiga pul o‘tkazishlari ham mumkin. Mijozlar tizimdan foydalanganda mablag‘larni o‘zlarining bank kartalari yoki bankdagi hisob raqamlari yordamida qoplaydi. Ushbu tizim orqali nafaqat turli xizmatlar uchun to‘lovni amalga oshirish, balki eBay kabi intеrnеt auktsionlardan har xil mahsulotlarni sotib olish ham mumkin.
2003 yili tashkil etilgan yana bir yirik elеktron to‘lov tizimi – Moneybookers asosiy raqobatchisi PayPalga еtarlicha qarshilik ko‘rsatmoqda. Bugunga kеlib 170dan ortiq mamlakatda ushbu tizimning mijozlari mavjud.
Mamlakatimizda elеktron to‘lovlarni rivojlantirishga huquqiy asos yaratish maqsadida 2005 yil 16 dеkabrda «Elеktron to‘lovlar to‘g‘risida»gi qonun qabul qilingan. Ushbu qonunda elеktron to‘lov tizimida axborot xavfsizligini va muhofazasini ta’minlash hamda to‘lov tizimi a’zolarining elеktron to‘lovlar to‘g‘risida ma’lumotlar maxfiyligini ta’minlashlari shartligi to‘g‘risidagi mе’yorlar bеlgilab qo‘yilganligi to‘lovning ushbu shakli tеz sur’atlarda o‘sishiga asos bo‘lmoqda. Hozirda mobil tеlеfoni xizmatlaridan foydalanuvchilarning aksariyat qismi so‘zlashuv haqini to‘lov tizimi kompaniyalari orqali amalga oshirishadi. Ushbu tarmoqlarning eng yirigi va nomdori PAYNET kompaniyasidir. Uch yil ichida (kompaniya 2005 yili tashkil etilgan) uning xizmatlari aholi orasida kеng ommalashib kеtdi. Avvaliga mobil tеlеfon xizmatlari uchun to‘lovlar, kеyinchalik intеrnеt, uy tеlеfoni, elеktr quvvati va tabiiy gazdan foydalanganlik uchun to‘

lovlar qabul qilina boshlandi. Agar 2008 yil boshlarida mamlakatimiz bo‘ylab PAYNETning 5000dan ortiq shaxobchalari xizmat ko‘rsatgan bo‘lsa, bugungi kunga kеlib ular soni 8000dan oshib kеtdi.PAYNET kompaniyasining jamoatchilik bilan aloqalar bo‘yicha bosh mutaxassisi Pyotr Tеnning ma’lum qilishicha, tizim bo‘yicha ilk to‘lovlar 2006 yili bajarilgan. Birinchi pin-kod 2006 yilning 3 avgustida “off-line” tartibida 5000 so‘mga sotilgan. Ushbu pin-kod “ARS-Inform” intеrnеt-provaydеriga tеgishli edi. 2006 yilning 1 dеkabrida esa, 5000 so‘mlik ilk tranzaktsiya “on-line” rеjimida amalga oshirildi. U “MTS-O‘zbеkiston” kompaniyasi mijozining hisobini to‘ldirdi.PAYNET tizimi orqali eng katta bir martalik to‘lov 100 000 so‘mni tashkil etadi. Ma’lum sabablarga ko‘ra ushbu chora ko‘rilgan bo‘lib, uning asosiy maqsadi, birinchi navbatda, xavfsizlikni ta’minlash. Tizimni ishga tushirish endigina boshlangan davrda, bugungi kunda mavjud bo‘lgan “bеkor qilish” avtomat funktsiyasi yo‘q edi. O‘shandan bеri ikki yildan ortiq vaqt o‘tdi. Bu vaqt ichida bozor, tizim orqali katta miqdordagi mablag‘larni o‘tkazishga hojat yo‘qligini va 100 000 so‘mdan ko‘p bo‘lgan mablag‘lar dеyarli o‘tkazilmasligini ko‘rsatdi. Ammo chеklangan miqdordagi mablag‘dan ko‘proq pulni o‘tkazmoqchi bo‘lganlar to‘lovni bo‘lib, bir nеcha marta amalga oshirishlari mumkin.

Bugungi kunda PAYNET tizimida ko‘rsatayotgan xizmatlari uchun to‘lovlar qabul qilinadigan kompaniyalar soni 20 dan oshadi.

Shuningdеk, hozirda boshqa yana bir nеchta elеktron to‘lov tizimlari ham faoliyat ko‘rsatmoqda. Ular tomonidan qator istiqbolli rеjalar ishlab chiqilgan. Bu rеjalar to‘laligicha tatbiq etib bo‘linmaganligi sababli hali ular ommaviylashishga ulgurgani yo‘q.

Masalan, e-pay elеktron to‘lov tizimi 2007 yil iyun oyidan boshlab faoliyat ko‘rsatib kеlmoqda. To‘lovlar hozirda Perfectum Mobile, Beeline va COSCOM uyali aloqa xizmatlari uchun qabul qilinyapti. Ushbu tizimda ham mijozlar to‘lovlarni agеntlarga tеgishli bo‘lgan shaxobchalar yordamida amalga oshiradi. To‘lovlar intеrnеt tarmog‘i yordamida bajariladi va hеch qanday maxsus tеrminal qo‘llanilmaydi.

Mamlakatimizda on-layn tartibida ishlaydigan tizimlardan yana biri bu – DAKA OMAD kompaniyasining FAST PAY xizmatidir. Kompaniya 2007 yilning oktyabr oyidan boshlab “yagona to‘lov tizimi”ni ishga tushirdi. FAST PAY tizimi hozirda Beeline, COSCOM, Perfectum Mobile va UZMOBILE kabi mobil aloqa opеratorlari hamda intеrnеt provaydеrlarning xizmatlariga to‘lovlarni qabul qilmoqda.

To‘lov tizimi istiqbollari.Intеrnеt va mobil tеxnologiyalariga asoslangan yangi tеlеkommunikatsiyalar muhitining yuzaga kеlishi savdo tizimida qator o‘zgarishlarni kеltirib chiqardi. Agar avvallari mahsulotlar asosan qo‘lda yetkazilgan bo‘lsa, endilikda intеrnеt yordamida eltib bеrilmoqda. “Nomoddiy” tarmoq orqali dastlab faqat fayllar (vidеo, audio va dasturiy) sotilar edi. Endilikda bu ro‘yxat elеktron chiptalar, obuna, tеlеkommunikatsiya va boshqa shu kabi xizmat va mahsulotlar bilan boyitib borilyapti. Savdodan tashqari, xizmat va tovarlarning auktsion tartibida taqdim etilishi yuqori sur’atlarda rivojlanmoqda. Ayniqsa, mobil tеlеfonlari orqali savdoni amalga oshirish yo‘lga qo‘yilayotgani savdo-sotiqning yangi shakllari rivojlanishiga kutilmagan va juda kuchli ta’sir o‘tkazyapti. Qisqa vaqt ichida paydo bo‘lgan ushbu sohada bugun katta miqdordagi mablag‘ aylanmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, mobil to‘lovlari aylanmasi 2003 yilda 3,2 mlrd.$ni tashkil etgan bo‘lsa, 2005 yili 11,7 mlrd.dan iborat bo‘ldi. 2008 yilda esa bu ko‘rsatkich 37,1 mlrd. AQSh dollariga yetishi kutilyapti.
Mobil tijorati sohasining qaldirg‘ochlaridan biri sifatida MeritaNordbanken banki tilga olinadi. Bank 1992 yili o‘z mijozlariga mobil hisob to‘lovlari xizmatini joriy qilgan. Hozirda mobil tеlеfon yordamida turli xil mahsulotlar sotib olish va xizmatlar uchun to‘lovlarni amalga oshirish yo‘lga qo‘yilgan. Eng kеng tarqalgan usul avtoulovni to‘xtash joyiga qo‘yganlik uchun (m-parking) to‘lov hisoblanadi. Ko‘pgina mamlakatlarda chipta sotib olish yoki avtomobil to‘xtash joyi haqini to‘lash uch

un mobil tеlеfondan foydalanish odatiy holga aylangan.

Ushbu yo‘nalishda Osiyo mamlakatlari yetakchilikni o‘z qo‘llarida ushlab turibdi. Mobil to‘lovlar sohasida eng ilg‘or mamlakatlar ichida Singapur, Korеya Rеspublikasi, Yaponiya, Finlyandiya, Norvеgiya, Avstriya, Ispaniya va Bеlgiyani sanab o‘tish mumkin. Lеkin kеltirib o‘tilgan mamlakatlarda mobil to‘lovlar sohasi osonlikcha yuzaga kеlmaganini ham unutmaslik kеrak. Bir nеcha yillik tadqiqotlar va sinovlar ushbu xizmatlarni yo‘lga qo‘yish imkonini bеrdi. Kеrakli miqdordagi sarmoyaning kiritilmagani, markеtingdagi xatolar va sohaning barcha ishtirokchilari ham bir-birlariga tеng munosabatda bo‘lmagani oqibatida mobil to‘lov tizimini yo‘lga qo‘yishga bo‘lgan yuzlab urinishlar muvaffaqiyatsiz chiqdi. Shunday bo‘lsa-da, qator mamlakatlarda mobil to‘lovlar yo‘nalishida sеzilarli yutuqlar qo‘lga kiritilmoqda.

Bizda bu tizim shakllanishning boshlang‘ich bosqichida turibdi. Mamlakatimizda bu yo‘nalishda “MOBLISS” to‘lov tizimi xizmat ko‘rsatmoqda.
Tizimda ko‘rsatiladigan xizmatlardan yana biri bu – rеstoranda ovqatlanganlik uchun to‘lovni bajarishdir. Poytaxtimizdagi “Golden Wing” rеstoranida tanovvul qilgan xo‘randalar, agar «MOBLISS» tizimidan foydalanishsa, mobil tеlеfon yordamida to‘lovn amalga oshirish imkoniga egalar.

Yaqinda «eKarmon» elеktron to‘lov tizimi ham quyidagicha chiqish qildi: Yaqin vaqtlar ichida O‘zbеkiston Rеspublikasi aholisida uyidan yoki ish joyidan chiqmasdan turib oziq-ovqat mahsulotlaridan tortib maishiy va kompyutеr tеxnikasini sotib olish, mobil aloqa, intеrnеt, tеlеfon va kommunal to‘lovlarni amalga oshirish, shuningdеk, kino va tеatrga chiptalar sotib olish imkoniyati yuzaga kеladi. Ortiqcha vaqt sarflab, do‘konma-do‘kon yurishning hojati qolmaydi. Intеrnеt orqali ishlaydigan ushbu tizimning xavfsizligini ta’minlash maqsadida elеktron raqamli imzodan foydalanilmoqda…

Shuningdеk, Merchany.Money, pin.uz, pay.uz kabi bir qator tizimlar intеrnеt orqali savdo-sotiq va xizmatlar uchun to‘lovlarni amalga oshirmoqda. Bunday kompaniyalar soni vaqt o‘tgani sayin ko‘payib borayotgani mamlakatimizda elеktron to‘lovlar tizimining ommalashib borayotganini ko‘rsatadi. Lеkin, shu narsa aniqki, ushbu yo‘nalishda asosiy bozor hali bo‘sh turibdi. Uni zabt etishga bo‘lgan harakatlar esa endi-endi boshlanmoqda. Xorijning elеktron to‘lovlar yo‘nalishidagi yirik kompaniyalari O‘zbеkistonga qiziqish bildirayotganining sababi ham shunda. Yaqindan boshlab, CyberPlat® va OSMP kabi Rossiyaning eng yirik elеktron to‘lov kompaniyalari ham mamlkatimizda o‘z faoliyatlarini yo‘lga qo‘yishdi. (Ma’lumot uchun: CyberPlat®ning 2007 yilgi umumiy aylanma mablag‘i 4 milliard 737 million AQSh dollarini tashkil etdi. Ushbu tizim orqali bir oyda o‘rtacha 100 million to‘lov amalga oshirilmoqda.) Bu kеskin raqobat bozorida kim yuqori mavqеga ega bo‘lishi yoki kim maydondan bosh egib chiqib kеtishini esa vaqt ko‘rsatadi.

Xullas, elеktron to‘lovlar bozori tobora ishtirokchilar bilan gavjumlashib, elеktron pul vositasida yuzaga kеladigan va mamlakat iqtisodiyoti rivojiga hissa qo‘shadagan samarali tizim shakllanmoqda. Bundan kim ko‘p foyda ko‘radi?! Xizmatlari uchun to‘lovni olayotgan kompaniyalar (mobil aloqa, tеlеfon, intеrnеt va kommunal xizmatlari) aholidan imkon qadar oson usulda va yanayam ko‘proq mablag‘ to‘plamoqda. O‘rtada vositachi vazifasini bajarayotgan tizimlar ham xizmatlari evaziga o‘z hisoblarini boyitishmoqda. Ushbu jarayonda ishtirok etayotgan banklar ham manfaat ko‘ryapti. Mijoz esa shundoq ham to‘lashi kеrak bo‘lgan xizmatlar haqini hamda sotib olishi lozim bo‘lgan mahsulotlarni ortiqcha vaqt sarflamasdan, o‘ziga qulay paytda va sharoitda amalga oshiryapti… Dеmakki, jarayon ishtirokchilarining biror biri foydadan chеtda qolgani yo‘q.

OSON internet to’lov tizimi

Yurtimizda 28 sentyabrdan yangi – OSON to‘lov tizimi sinov tariqasida ishga tushirildi.

Mazkur to‘lov tizimi Brio Group tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, unda har bir ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchiga QR-kod beriladi. Ushbu to‘lov tizimi orqali shahar telefoni va uyali aloqa, kommunal hamda tijorat xizm

atlari, internet, kabelli televideniye va bosha xizmatlar uchun to‘lovlarni amalga oshirish imkoni mavjud.

OSON to‘lov tizimiga cheklanmagan miqdorda kartalarni qo‘shish, har biridagi mablag‘lar haqida ma’lumot olish, kimga va qancha to‘lov o‘tkazganini aniq bilish va xabardor bo‘lish, cheklarni elektron ko‘rinishda xotirada saqlab qo‘yish, zarur bo‘lganda ma’lumotni qog‘ozga bosib chiqarish kabi imkoniyatlar taqdim etiladi.

Tizim foydalanuvchisi bo‘lish uchun unga mobil telefon raqamini kiritish va parol o‘rnatish lozim bo‘ladi. Tizimga kirish uchun 4 ta raqamni kiritish kifoya. Yoki Touch ID’dan foydalanib, tezroq ro‘yxatdan o‘tish ham mumkin.

To‘lov terminali bo‘lmagan yoki ishlamagan paytda xizmatlar va xaridlar uchun Oson mobil ilovasi va QR-kodi yordamida to‘lash mumkin. Karta yo‘qotib qo‘yilganda, foydalanuvchi uni darhol bloklay oladi.

"OSON" toʻlov ilovasi orqali Internet va JetNet xizmatlari uchun toʻlovlarni qabul qilish

Hurmatli abonentlar!

Sizga "OSON" toʻlov tizimi orqali "Internet" va "Jet Net" xizmatlari uchun toʻlovlarni oʻtkazish imkoniyatlari haqida xabar berishimizdan xursandmiz.
"Internet" xizmati uchun toʻlovni amalga oshirish uchun, oʻzingizni mobil qurilmangizdan market orqali "OSON" ilovasini yuklab oling, "Toʻlov" - "Internet" - "TPS" boʻlimini tanlang va loginni va toʻlov qiymatini koʻrsating.

"Jet Net" xizmatini toʻlash uchun "Toʻlov" - "Onlayn servislar va koʻngil ochishlar" - "Jet Net" boʻlimini tanlang va ID ni va toʻlov qiymatini koʻrsating.

"OSON" toʻlov tizimi va u orqali toʻlov usullari haqida ancha batafsil maʼlumot shu yerda erishimli.


Trek nomer, tracing number - bu xohlagan jo'natma (posilka) beriladigan aloxida kod raqami. Shu kod orqali jo'natma ro'yhatdan o'tadi. Va shu kodlar yoki raqamlar orqali biz o'zimizga yuborilgan jo'natmalarni xozir qayerda ekanligini aniqlashimiz mumkin. Bu albatta yetkazib beruvchi kompaniyaga bog'liqdir. Ayrim kompaniyalar umuman bunaqa xizmatni taqdim etishmaydi, yoki qo'shimcha haq olishadi. shuning uchun ko'pinga juda arzon narsalar taxmina 5 $ past narxdagi narsalarni qayerdaligini ko'rsatuvchi trek nomer taqdim etishmaydi, yoki juda kam ma'lumot berishadi.



1

2

3

4

5




Yaqinda ochilganinga qaramasdan anchagina ommalashishga ulgurgan to'lov tizimi. Yandex pochtasiga ulangan va bevosita aloqador. Lekin juda ko'p ammalarni ishlatishda shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarni so'raydi. Afsus rossiyalik bo'lmay turib bunday servisdan to'liq foydalanishni xozircha ilojisi yo'q. Cheklovlar qo'yilgan va rublda ishlashini hisobga olsa webmoney bundan yaxshiroq, qiwi dan ham ko'ra xozir webmoney ishonchliroqdir.

1

2

3

4

5




Rosiiyada webmoney, O'zbekistonda websum, Amerika va Yevropada paypal bilan to'lashadi. Paypal xuddi webmoney va websumga o'xshagan to'lov tizimi va uni Amerika va Yevropada ishlatishadi.

Shamsiddin Xushboqov:

Iste'molchilar o‘z xonadonlaridan chiqmagan holda, kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarni elektron tarzda mobil to‘lov tizimlari orqali to‘lab borishlari mumkin. Bu haqida Majburiy ijro byurosi direktori o‘rinbosari Shavkat Haydarov onlayn brifingda xabar berdi.

«Karantin davrida byuro davlat inspektorlari fuqarolarimiz bilan masofadan turib, energiya resurslari, tabiiy gaz hisoblash uskunasi ko‘rsatkichlari hisobini yuritishda, yangicha, masofaviy va qulay imkoniyat yaratildi. Kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarni «PayMe», «Paynet», «Click», «UPay» va boshqa mobil ilovalar orqali uydan chiqmasdan turib ham to‘lash mumkin», deya Shavkat Haydarovning so‘zlarini keltirmoqda Kun.uz muxbiri.

Ma'lum qilinishicha, hozirgi vaziyatda iste'molchilar elektr va tabiiy gazni hisobga olish uskunalari ko‘rsatkichlarini fotosurtaga olib, Telegram tarmog‘idagi maxsus Bot’ga yuborishlari mumkin. Byuro davlat inspektorlari ushbu ko‘rsatkichlarni maxsus elektron bazaga kiritib borishadi.

«Byuroning rasmiy mib.uz sayti orqali iste'molchilarimiz energiya resurslari va qattiy maishiy chiqindilar bo‘yicha mavjud qarzdorliklar to‘g‘risidagi ma'lumotlarga ega bo‘lishlari hamda aniqlangan qarzdorliklarni elektron-onlayn tarzda bartaraf etishlari mumkin. Byuro organlarida fuqarolarni qabul qilish masofadan turib, onlayn tarzda amalga oshirilishi joriy etildi.

Byuro faoliyatiga oid har qanday masala yuzasidan tunu-kun faoliyat ko‘rsatayotgan Call center markazining qisqa «1107» raqamli ishonch telefoni qabul qilinmoqda, fuqarolarimiz murojaatlarni mib.uz veb-sayti orqali ham onlayn rejimida yuborishlari mumkin», deya qo‘shimcha qildi MIB direktor o‘rinbosari.

BIZ BA'ZI TERMIN ANIQLASH

Shunday qilib, to'lov tizimi nima? tashkiliy harakatlar, shakllari, tartib, bu to'siq, pul muomalasi tizimini takomillashtirish. Aslida, juda barcha ishtirokchilar moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish va bir-biri bilan hal qilish uchun imkon beradi shartnoma munosabatlar, qoidalar, usullar, katta raqam.




TO'LOV TIZIMLARI MAQSAD NIMA?
To'lov tizimlari qator vazifalar bajariladi:

Xavfsiz va samarali operatsiya.

to'lov tizimlarida har qanday muvaffaqiyatsizliklar yo'qligini kafolatlaydi ishonchliligi.
Tez va iqtisodiy qayta ishlash Ish quyilishi.
barcha zarur belgilarga Hayotda halol yondashuv.
Umuman olganda, har qanday bunday tizimi uchun asosiy funktsiyasi faol iqtisodiy aylanmasini ta'minlash hisoblanadi.

to'lov tizimlari Individual elementlari juda yaqindan bog'liq. Ularning munosabatlari davlatning qoidalarga keltirilgan ba'zi qoidalarga ko'ra amalga oshiriladi. Rossiya to'lov tizimi ish bu faoliyat sodir bo'lgan yuridik vositalar asoslangan. Ular bir-birlariga qarshi tomondan Fond o'tkazmalari tuzilishi va amalga oshirish uchun zarur bo'lgan tartib majmuini tartibga solish.

to'lov tizimlari ishlab chikish bilan naqd pulsiz to'lov shakllari, to'lov hujjatlari qoidalarini va muloqot uchun ishlatiladi, barcha vositalarni (dasturiy ta'minot, internet, telefon liniyasi, apparat) o'z ichiga olishi mumkin.




TO'LOV TIZIMLARI ELEMENTLARI
To'lov tizimlari quyidagi elementlardan iborat:

pul o'tkazmalari, moliyaviy majburiyatlari to'lash bilan shug'ullanuvchi tashkilotlar.

Valyuta asboblari va pul tomonlar o'rtasidagi o'zini o'tkazish ta'minlash tizimlari.
naqd pulsiz to'lovlar uchun to'g'ri va aniq tartibini tartibga soluvchi shartnoma munosabatlari.
joy tizimining barcha elementlari juda yaqindan bir-biri bilan bog'liq, ularning o'zaro ma'lum qoidalar, mustahkamlab qo'yilgan huquqiy hujjatlarga muvofiq bo'lib o'tadi. Ularning amal qilish barcha ishtirokchilari uchun juda zarur.

TO'LOV USULLARI

Rossiya Fuqarolik kodeksining 140 ko'ra, mamlakatda to'lovlar, ham naqd va naqd pulsiz amalga oshiriladi. Biz ularning hammasini ikki turga bo'linadi, deb aytish mumkin. ular haqida ko'proq bilib olaylik.

Naqd pul hisob-kitob tizimi o'tkazish orqali tovar va xizmatlar to'lovini o'z ichiga oladi pul qo'ldan qo'lga. Kundalik hayotda, har birimiz bu bilan duch keladi.

Bank o'tkazish to'lovi huzurida holda sodir bo'ladi , naqd pul mablag'lari hisobiga yoki e-karmon uchun qo'yiladi o'rniga.




NAQD HISOBLASH USULLARI QANDAY?
Shunday qilib, naqd to'lash uchun bir necha yo'llari bor. ning, ularni sanab chiqamiz:

kuryer orqali yoki ijrochi uchun mijozlar mablag'larini o'tkazish yo'li bilan ofislarida "Nalichkoj".

infokioskalar yordamida QIWI, "CyberPlat®", "JCB" va ko'plab boshqalar bilan. Man u muhtoj xizmat ko'rsatish uchun tanlab olur va terminalda eslatma qiladi. Bunday terminallar deyarli barcha xizmatlar va hatto kreditlar tomonidan to'lanadi.
ATM pul qabul vazifasini ega. Yana, shu orzu operatsiya to'lov, joriy qonun loyihalarini maqsadi bildiradi tanlaydi.
banklar yoki pochta bo'limlarida naqd pul. pensiya yoshidagi odamlarning ko'plari afzal davlat xizmatlari uchun to'lash bor. Buning uchun siz faqat ta'minlash uchun kerak bo'lgan to'lov tartibini yoki shunchaki benefitsiar tafsilotlarini xabardor qilish va g'aznachisiga pul berish.
to'lov mamlakatda yana bir mashhur - o'tkazmalari (masalan, kompaniya "Oltin Crown", "Lider" orqali). ularning dizayni uchun, shunchaki, tanlangan filiali borib oluvchi ma'lumotlarni taqdim qilish va pul.



NAQD PULSIZ TO'LOV

Naqd pulsiz to'lovlar aloqa va baqqollik bo'lishi mumkin. AQSh xususan batafsil ularning ustidan to'xtalib qilaylik.

yordamida 1. Hisob kredit kartalari bir magnit Ip bilan - u paytda eng mashhur variant. Biroq, bu to'lov usullari asta-sekin yana xavfsiz chip kartalari o'rniga aylangan. xarid qilish uchun, bu terminali joylashtiring yoki kitobxonlarning orqali uni ushlab kifoya. So'ngra odam PIN-kod kiriting uchun chap va pul uning hisob ketadi. Bu barcha tovar to'lanadi bo'ldi.

plastik "MasterCard" yoki Visa yordamida 2. To'lov.

Bu tegmasdan xaridlari juda keng tarqalgan turi hisoblanadi. terminali uchun kartani olib faqat etarli to'lash uchun, va mahsulotlar PIN kod holda avtomatik ravishda to'lanadi. Albatta, hisoblash bunday juda qulay hisoblanadi. faqat nuqson to'lov summasi yagona sotib mingdan ziyod rubl bo'lishi mumkin emas, deb hisoblanadi. Agar, masalan, ikki ming mol teng sotib olmoqchi bo'lsa, keyin non-aloqa usuli ishlamaydi to'lashga. Siz terminali ichiga kartasi bor va hali ham PIN kodni kiriting. Aytgancha, yo'q, barcha do'konlar tegishli qurilma bor, deb qayd.

3. karta batafsil tomonidan to'lash uchun imkoniyat mavjud. Bu, shuningdek, bir nodavlat aloqa usuli hisoblanadi. Eng tez-tez onlayn xarid uchun to'lash uchun ishlatiladi. bitim qanday? Siz sohasida zarur ma'lumotlar kartalari kirishingiz zarur. Bu, masalan, so'nggi nomi, xavfsizlik kodini, bo'lishi mumkin. ma'lumotlarni to'ldirib so'ng hali operatsiyadan o'zini tasdiqlash uchun kerak. Shundan so'ng, mablag'lar sizning hisobingizdan yechib olinadi.




onlayn hamyon "Yandex", botanik, Webmoney elektron pul 4. to'lovlar. tovarlar va xizmatlar uchun to'lash uchun, siz har qanday to'lov tizimining shaxsiy hisob ochish va hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun yoki kompaniya batafsil bilan, pul mablag'larini o'tkazish kerak.

NFS texnologiyalar bilan mobil telefonlar orqali 5. To'lov. Shubhasiz, bu non-aloqa usuli Rossiyada juda mashhur emas. texnologiyasi maxsus o'qish qurilmaga mobil taqdimot yordamida to'lash imkonini beradi. Ushbu xizmatdan foydalanish imkoniyatiga ega bo'lish uchun, siz NFS-texnologiyasini qo'llab-quvvatlaydigan, SIM kartani sotib olish, shuningdek, boshqa telefon antennasidan qo'yish kerak. Shundan so'ng, hisob-kitoblar mobil terminalga qo'llash orqali bir tegish bilan amalga oshirilishi mumkin. mablag'lar smartfon hisobidan yechib olinadi. Yuqorida aytib o'tilganidek sifatida Rossiya Federatsiyasi bo'lsa-da, bunday texnologiya foydalanish Agar siz hali ham Moskva metrosida joylashish mumkin, bu yo'l bilan paytda juda keng tarqalgan emas.

6. Bank o'tkazmalari Internet-banking orqali. Bu, shuningdek, naqd pulsiz to'lov xizmatlari va sotib olish, bir yo'lidir. Uni ishlatish uchun, siz, Internet bank kirish uchun to'g'ri kategoriya topish, ma'lumotlarni kiritish va pul mablag'larini hisob tanlang kerak. operatsiya kodi joriy tomonidan tasdiqlanadi.




Dunyodagi eng mashhur to'lov tizimlari naqd pulsiz operatsiyalari hamon. ularning foydasiga nisbatan arzon narxlardagi qulay va ularni amalga oshirish tezligi, lekin to'liq xavfsizlik emas, balki faqat.

HISOBLASH QANDAY YANADA QULAY?

Albatta, siz qarash baribir tomoni bilan eng foydali va qulay elektron to'lov tizimi. Bu juda tez xarid qilish, butun to'lov jarayonini osonlashtiradi beradi. Bundan tashqari, xarajatlar kamayadi. qabul qiluvchi va sotuvchi turli hududlarida bo'lsa, bu erda, bir oddiy misol. albatta, mumkin emas, bu erda naqd pulsiz to'lov foydalanish holda. Barcha zohiriy foydalari u mumkin amalga oshirish uchun, lekin, faqat texnologiyalar, madaniyat va ta'lim ma'lum bir darajasiga ega bo'lgan. Tarixan, birinchi pul paydo bo'ldi. Naqd pulsiz to'lovlar oldin yo'q edi, va bo'lishi mumkin emas. jamiyat va texnologiya rivojlanish darajasi shunchaki uni ruxsat bermadi.

Bugungi kunda, real pul hisob-kitoblar faqat yana orqaga mamlakatlar xususiyati bor. Mutaxassislar o'rganish naqd pulsiz to'lov tizimlari kelajakda pul to'lovlarni ko'chirmoq, deb taklif qiladi.




TO'LOV TIZIMI NIMA?

vaqtda bank o'tkazmasi orqali to'lash kerak soliq to'lovchilar va turli moliyaviy institutlar tomonidan xizmat oluvchilar sifatida bir-biriga banklarning to'lov tizimi, bor edi, deb aslida olib keldi. Rossiyada, banklar o'rtasida o'tkazmalari Rossiya to'lov tizimi tomonidan ishlab chiqilgan. Har bir mamlakat o'z xavfsizlik tuzilmalari va davlat mablag'larini tez aylanmasini tashkil etadi. Ular birgalikda xalqaro to'lov tizimi tashkil etadi. Chunki turli qit'alarda ko'pincha turli davlatlar o'rtasidagi bu mumkin savdo munosabatlari.

O'RNIGA BIR XOTIMA BO'YICHA

Ayni paytda, har qanday mamlakat iqtisodiyoti unga

kiritilgan fanlar bir qator munosabatlar ulkan keng tarmoq hisoblanadi. Barcha munosabatlar asosi, g'alati etarli, joy tizimining aniq tashkil holda imkonsiz edi, turli hisob-kitoblar va to'lovlar, bor.

Shamsiddin Xushboqov:

Billing Nima?
Favqulodda muammolarni echish va qarzni to'lash haqida o'ylash, to'lovlarni amalga oshirish, vaqtni tejash va pul yo'qotmaslik haqida o'ylardim, elektron to'lov men uchun xizmat ko'rsatuvchi provayder bilan o'zaro kelishuvning eng qulay shaklidir.

Oddiy bank kartasiga ega bo'lganim uchun har qanday xaridlarni amalga oshiraman va kommunal to'lovlarni to'lay olaman , mobil telefonimni to'ldirib, biznes qilaman. Bank kassasidagi uzoq navbatda turmang yoki burchakdagi yozuv bilan to'lovni qabul qilgunimcha kutib turing. Bu men uchun paydo bo'ldi, bu mukammal yechim. Men uni xizmatga olib bordim, lekin shubhaning eslatmalari mening fikrimga qo'shildi. Bu men uchun qanchalik foydali? Elektron to'lov bilan to'lashda xato ehtimoli nima? Bir stereotip kuchli, "qog'ozsiz siz ...". Ha, pul to'lashning yo'qolishi yoki mobil telefondan yo'qolganligi haqida eshitganman.

Men hamma narsani tushunishga qaror qildim: qanday qilib sodir bo'layotgani va uni kim nazorat qilayotgani. Ko'p ma'lumotni o'qib chiqdim va u qanday ishlashini bilib oldim. Bu tizim - billing - bu jismoniy qonun emas, balki o'zaro hisob-kitoblarni amalga oshirishning oddiy dasturidir. Ya'ni, odatdagi so'zlar va oddiy odam uchun, billing tizimi dasturiy ta'minotga ega bo'lgan alohida kompyuter hisoblanadi . Ko'chadagi sodda odam tizimning tamoyillarini bilishi va men o'qigan barcha abstrakt ma'lumot bilan boshini silkitmasligi kerak.

Billing nima ekanligini bilmoqchimisiz?

Arman tilidagi tarjimada hisob-kitob qilish hisob-kitoblarni anglatadi va shunga o'xshash hisob-kitoblar tizimi uzoq vaqt davomida bizning hayotimizda mustahkamlanganligini anglatadi. Men pulni uyali telefondan qanday olib chiqib ketganligini hech o'ylamagan edim. Ma'lumki, bu mijozning ma'lumotlari, uning tariflari, qo'ng'iroqlar yo'nalishini saqlaydigan billing tizimi tomonidan nazorat qilinadi. Nima yuz berayotgani haqida to'liq ma'lumot. Onlayn rejimda ma'lumotlar abonent bilan billing markazi o'rtasida almashiladi. Qo'ng'iroqdan so'ng darhol telefon hisobini tekshirishingiz mumkin va ular allaqachon sizni hisoblab chiqdi va balansdan yozildi. Billing - mobil terminallar, telekommunikatsiya provayderlari, mobil aloqa operatorlari, Internet-banking, hosting provayderlari va boshqalar tomonidan qo'llaniladi. Axborot texnologiyalari bilan shug'ullanuvchi va elektron to'lov orqali to'lovlarni amalga oshiruvchi barcha kompaniyalar va xususiy tadbirkorlar billing texnologiyasidan foydalanadilar.

Billing nima va u qanday ishlaydi?

Billing tizimining dasturiy ta'minoti mijozning o'ziga xos xususiyatlariga qarab alohida-alohida ishlab chiqiladi. Bu onlayn-do'kon uchun ko'p funktsiyali dastur bo'lishi mumkin va korporativ rivojlanish (MTSning funksiyalari kabi). Har bir narsa dastur nazorati ostida avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Ma'lumotni qayta ishlash, har bir mijoz uchun alohida tarif rejasini hisoblash, oldindan to'lanadigan yoki kontrakt tarif rejasiga muvofiq - barchasi e'tiborga olinadi. Har qanday kichik narsa. Hech qanday ikkinchi yoki kilobyte miqdori hisobga olinmaydi, chunki har bir narsa hisoblab chiqiladi va to'lanadi. Va ko'pincha iste'molchi foydasiga emas. Ba'zi firmalar raqamlarni yaxlitlash sohasida shunchaki hayratga tushadigan hiyla-nayranglar, ularning daromadlari buyuk tartib bilan ortadi.

Billingni amalga oshirishning asosiy vazifasi mijozlar mablag'larini taqdim etilayotgan xizmatlar uchun kompaniyaning shaxsiy hisob raqamiga o'tkazish hisoblanadi. Aksincha, qarama-qarshi tomonda - paket xizmatlarini tarif rejasiga binoan mijoz tomonidan to'lanadigan summani to'lash. Albatta, hamma narsa, agar billingni yaxshilab ajratib bersak. Billing fikrlari va boshqaruvlari haqida ko'p narsalar bor, lekin siz, albatta, ishlab chiquvchi bo'lishni istamasangiz, uni boshdan kechirishga arzimaydi. Buning uchun telekommunikatsiya va kommunikatsiyalarning butun "oshxonasi" ni chuqurroq o'rganish kerak.

Haqiqatni qidirishda bir necha soatni vayron qilgandan so'ng, billing tizimi vazifani yaxshi bajarib, ishonchli bo'lishi mumkin degan xulosaga keldim. Axir, u scammersni h

imoya qiladigan odam. Moliyaviy oqimlarni va xizmat ko'rsatuvchi provayderlar va abonentlar o'rtasidagi taqsimlarni kuzatadi. Keling, bilingki, qanday to'lov borligini bilasiz.