Inson koʻzi sezadigan tebranish chastotasi 4,0YU14-7,5YU14

---

Yorugʻlik

Yorugʻlik — inson koʻzi sezadigan

(tebranish chastotasi 4,0YU14—7,5YU14

Gs) elektromagnit toʻlqinlar. Bu

---

vakuumdz. toʻlqin uzunligi ~ 400 Nm dan

~ 760 Nm gacha boʻlgan toʻlqinlar

uzunligiga moye keladi. Spektrning

infrakizil nurlanish va ultrabinafsha

nurlanish sohalari ham Yorugʻlik deb

ataladi. Spektrning infraqizil nurlanish

sohasi bilan rentgen nurlari orasida

keskin chegara yoʻq. Turli yoritqichlar

(Quyosh, yulduzlar, elektr lampochkalar

va boshqa) Yorugʻlik chiqaradi. Yorugʻlik

toʻlqin xossaga hamda korpuskulyar

xossaga ega. Baʼzi hodisalar (difraksiya,

interferensiya, qutblanish)da

---

Yorugʻlikning toʻlqin xossasi, boshqa

hodisalar (fotoeffekt, lyuminessensiya,

atom va molekulalar spektrlari)da

korpuskulyar xossasi namoyon boʻladi.

Yorugʻlikning toʻlqin xossasini toʻlqinlar

nazariyasi, korpuskulyar xossasini kvant

nazariya tavsiflab beradi; har ikkala

xossasi birbirini toʻldiradi. Yorugʻlikning

korpuskulyar nazariyasini I. Nyuton,

toʻlqin nazariyasini X. Gyuygens, kvant

nazariyasini A. Eynshteyn ishlab chiqqan.

Yorugʻlik qonuniyatlari optikayaa

oʻrganiladi. Yorugʻlik bosimi, yaʼni

---

mexanik taʼsiri borligini J. K. Maksvell

nazariy isbotlagan. Yorugʻlikning issiqlik,

elektr, fotokimyoviy va b. taʼsirlari mavjud.

Baʼzi qoʻngʻizlar, oʻsimliklar, elementlar

ham oʻzidan Yorugʻlik chiqaradi.

Yorugʻlik birliklari — Yorugʻlik kuchi,

yoritilganlik, ravshanlik, Yorugʻlik oqimi va

b. yoruglik kattaliklari birliklari. Xalqaro

birliklar tizimit Yorugʻlik kuchi birligi

sifatida kandela ishlatiladi. Yorugʻlik

oqimi birligi qilib lyumen qabul qilingan.

Sirtning yoritilishi sirtga tushayotgan

Yorugʻlik oqimi, yaʼni Yorugʻlik kvanti

---

zichligi bilan aniqlanadi. 1 sm2 sirtga

tushayotgan 1 lyumen Yorugʻlik oqimi fot

(f) bilan ifodalanadi. Fot bilan bir qatorda

radfot (radiatsiya) ishlatiladi. Ravshanlik

sirtga tik tushayotgan Yorugʻlik kuchi

bilan oʻlchanadi; ravshanlik birligi — stilb

(sb). Fotometriyada Yorugʻlik energiyasi

joul, Yorugʻlik oqimi vattlar bilan

oʻlchanadi. Yorugʻlik bosimi —

Yorugʻlikning uni qaytaruvchi va yutuvchi

jismlarga, zarralarga, shuningdek, ayrim

molekula va atomlarga koʻrsatadigan

taʼsiri. Yorugʻlik bosimi haqidagi farazni

---

birinchi marta 1619 yilda I. Kepler

kometa dumlarining Quyosh yaqinidan

uchib oʻtishidagi ogʻishini tushuntirish

uchun ishlatgan edi. 1873 yilda J. K.

Maksvell elektromagnit nazariya asosida

Yorugʻlik bosimi kattaligini hisoblab

chikdi. U eng kuchli Yorugʻlik manbalari

(Quyosh, elektr yey) uchun ham juda

kichik miqdor ekan. Yer sharoitida u

yonaki hodisalar (konveksion toklar,

radiometrik kuchlar) bilan niqoblanadi.

Shu sababli, Yorugʻlik bosimini sof holda

oʻlchash murakkab ish. Uni birinchi marta

---

1899 yilda P. N. Lebedev tajribada

anikdagan. Uning olgan natijalari J. K.

Maksvellning hisoblashlariga moye

kelgan edi. U Yorugʻlikning gazlarga

beradigan bosimini oʻlchash

mumkinligini 1908 yilda isbotladi. Dumli

yulduzlar Yorugʻlik bosimi taʼsirida paydo

buladi, deb taxmin qilinadi. Elektromagnit

nazariyaga kura, jism sirtiga tik tushuvchi

yassi elektromagnit toʻlqin yuzaga

keltiruvchi bosim elektromagnit

energiyaning sirt yaqinidagi zichligi i ga

teng . Ushbu energiya jismga tushuvchi

---

va undan qaytuvchi toʻlqinlar

energiyasidan tashkil topadi. Agar jism

sirtining 1 sm2 ga tushuvchi

elektromagnit toʻlqin quvvati Q erg/sm2s,

qaytarish koeffitsiyenti R boʻlsa, u holda

sirt yaqinida energiya zichligi

u=Q(h+R)/c. Bundan Yorugʻlikning jism

sirtiga bosimi P=Q(h+R)/c boʻladi.

Yorugʻlik bosimi koʻlamlari birbiridan

jiddiy farq qiluvchi astrofizika va atom

sohalarida juda muhimdir. Lazerlar paydo

boʻlishi bilan Yorugʻlik bosimidan turli

sohalarda foydalanish imkoni keskin

---

kengaydi (qarang Kompton effekti,

Myossbauer effekti va b

.). Yorugʻlik

vektori (Yorugʻlik maydon nazariyasida)

— Yorugʻlik energiyasining kattaligini va

koʻchirilish yoʻnalishini aniklab beruvchi

Yorugʻlik oqimi zichligini ifodalaydigan

vektor. U fotometriyada amaliy

ahamiyatga ega, uning yordamida

Yorugʻlikning hajm zichligi, Yorugʻlik

oqimining yutilishi, sirtning yoritilganligi

va b. aniklanadi. Yorugʻlik kvanti — foton

energiyasi. Yorugʻlik toʻlqin tarqatish

bilan birga korpuskulyar, yaʼni kvant

---

tabiatga ham ega boʻlishini M. Plank

isbotlagan. Plank nazariyasiga koʻra,

Yorugʻlik moddaning atom,

molekulalaridan uzluksiz oqim tarzida

emas, balki aniq miqdordagi ayrim

ulushlar tarzida chiqadi va ularga

shunday ulushlar tarzida yutiladi. Bu

ulushlar kvantlardir. Fotoeffekt hodisasini

shu nazariyaga asoslanib tushuntirish

mumkin. Kvant mexanika qonunlari ham

shu nazariyaga asoslangan. Yorugʻlik

kuchi — koʻrinuvchi nurlanish manbaining

muayyan yoʻnalishda yorugʻlanishini

---

ifodalaydigan Yorugʻlik kattaligi. Yorugʻlik

manbaidan fazoviy burchak birligi O.da

tarqalayotgan Yorugʻlik oqimi F ni

ifodalaydi: /=FD2. Xalqaro birliklar tizimi

SIda kandela (kd) Yorugʻlik kuchi oʻlchov

birligi deb qabul qilingan. Yorugʻlik

kuchini aniqlash yoritish texnikasida

(uyjoylarni yoritish), tibbiyotda (yorugʻlik

bilan davolash), i. t. ishlarida amaliy

ahamiyatga ega. Yorugʻlik oqimi.

Yorugʻlik energiyasini sezishda, tabiiyki,

koʻz alohida ahamiyatga ega. Inson

koʻzining turli rangdagi Yorugʻlikni sezish

---

qobiliyati ham turlicha. Shuning uchun

biror sirt orqali oʻtayotgan Yorugʻlikning

toʻlqin energiyasi emas, balki bu Yorugʻlik

energiyasining bevosita koʻzga taʼsir etib

koʻrish sezgisi uygʻotadigan qismi

ahamiyatli. Biror sirt orqali vaqt birligi

ichida oʻtadigan va koʻrish sezgisi bilan

baholanadigan yorugʻlik energiyasi

Yorugʻlik oqimi deb ataladi, yaʼni F= W/t,

bunda F — Yorugʻlik oqimi; t — Yorugʻlik

tushayotgan vaqt oraligʻi; W — sirt orqali

oʻtayotgan, yaʼni fazoviy burchak O. da

tarqalayotgan Yorugʻlik energiyasi. Agar

---

W — nuqtaviy manbadan barcha

yoʻnalishlar boʻyicha tarqalayotgan

Yorugʻlik energiyasini ifodalasa, F — toʻla

Yorugʻlik oqimini bildiradi. Yorugʻlik

oqimining oʻlchov birligi qilib lyumen (lm)

qabul qilingan. U Yorugʻlik kuchi 1 qd

boʻlgan manbaning fazoviy burchak 1 sr

da hosil qiladigan Yorugʻlik oqimini

ifodalaydi: 1 kd1 sr=1 lm. Yorugʻlik

energiyasi — inson koʻzi sezadigan

elektromagnit toʻlqinlar energiyasi qismi.

U Yorugʻlik oqimining yoritish

davomliligiga koʻpaytmasiga teng.

---

Yorugʻlik energiyasi birligi — lyumen x

xsekund (lms).

[1]

Yorugʻlikning quyidagi xossalari ajratib

koʻrsatiladi:

Intensivlik

Chastota

Qutblanish

Yorugʻlik muammolari bilan fizikaning

optika boʻlimi shugʻullanadi.

Yorugʻlik tezligi

---